Ekonomika fakulteti

6-sızılma Kredit procentleri ózgerisi (%)²¹

• 
  Keltirilgen maǵlıwmatlarǵa salıstırǵanda, fizikalıq shaxslar alatuǵınkreditler summasıda joqarı bolǵanlıǵın (2022 j) sonday – aq procent stavkada 32 % ibarat ekenligin kóriwimiz múmkin, demek procettiǹ joqarı bolıwı kliyenler ushın joqarı dárejede áhmiyetli emes ekenligin, biraqta óz waqtında alınatuǵın kredit kólemler sanı joqarı bolıwı itibarǵa ılayıq ekenligin múmkin.
  

Kommerciyalıq bankleri kreditlerge esaplanǵan, lekin óndirilmegen payız summalarında sol tartipte esaptan shıǵarıp, kreditlerdiń tiykarǵı summası hám olarǵa esaplanǵan, lekin óndirilmegen payızlardı balanstan tısqarı esapbetlerde esapqa alıp barıwdı dawam ettiredi. Bunıń tiykarǵı maqseti kredit alǵan yuridik yamasa fizikalıq shaxstıń finanslıq imkaniyatı jaqsılansa keleside qaytarıp alıwı múmkin.
2.2. Investicion esaplardı alıp barıw ózgeshelikleri
Kommerciyalıq bankleri jergilikli hám bahalı qaǵazlar bazarında emitent hám investor sıpatında qatnasadı. Bankler bahalı qaǵazlar bazarında emitent sıpatında ustav kapitalın qaliplestiriw hám onıń muǵdarın asırıw maqsetinde akciyalardı emissiya qıladı, sonday aq, uzaq múddetli finanslıq resurslardı engiziw maqsetinde depozit sertifikatlar hám obligaciyalardı aylanısqa shıǵaradı.
Bankler aktivler boyınsha risk dárejesin tártipke salıw hám daramatlar kólemin asırıp barıw maqsetinde mámleketlik hám xojalıq júritiwshi subektlerdiń bahalı qaǵazlarına investiciya qıladı. Kommerciyalıq bankler emitent sıpatında aylanısqa shıǵarǵan bahalı qaǵazlardıń summaları balansınıń passiv esapbetlerinde esapqa alınadı, bankler olar ushın dividend yamasa belgilengen stavkalarda payız tólemlerdi tóleydi. Demek, banklerdiń emitent sıpatında bahalı qaǵazlar menen atqaratuǵın operaciyalar bankler ushın qárejetli operaciyalar esaplanadı²².
Xojalıq júritiwshi subektlerdiń bahalı qaǵazlarına qılınǵan investiciya operaciyaları balansınıń aktiv esapbetlerinde esapqa alınadı, usı operaciyalar bank ushın daramatlı operaciyalar esaplanadı.
Kommerciyalıq banklerinde bahalı qaǵazlar menen baylanıslı operaciyalar hám olardıń esabı «Kommerciyalıq banklerinde bahalı qaǵazlar menen ámelge asırılatuǵın operaciyalardıń buxgalteriya esabı haqqında»ǵı kórsetpesine tiykarında ámelge asırıladı²³. (kórsetpe Ơzbekstan Respublikası Oraylıq banki Basqarmasınıń 2015 jıl 22 iyuldegi 19/12-sanlı qararı menen tastıyıqlanǵan hám Adillik ministrliginde 2015 jıl 5 avgustta 1885-1-sanı menen dizimge alınǵan).
Banklerde bahalı qaǵazlar menen operaciyalardı esapqa alıw tómendegi esap betlerinde ámelge asırıwı múmkin:
-15800 Ǵárezli xojalıq jámiyetlerine, birgeliktegi kárxanalarǵa hám bólim xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar
- 15801 Ǵárezli xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar — Finanslıq institutlar
- 15805 Ǵárezli xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar — Basqalar
- 15809 Birgeliktegi kárxanalarǵa etilgen investiciya — Finanslıq institutlar
- 15813 Birgeliktegi kárxanalarǵa etilgen investiciyalar — Basqalar
- 15817 Bólim xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar — Finanslıq institutlar
- 15821 Bólim xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar — Basqalar
- 15827 Kommerciya bankleri tárepinen strategiyalıq investorlarga kárxanalardı bolıp -bolıp tólew shárti menen satıw
- 15899 Kóriliwi múmkin bolǵan zıyanlardı qaplaw rezervi — Ǵárezli xojalıq jámiyetlerine, birgeliktegi kárxanalarǵa hám bólim xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar (kontr-aktiv)
- 15900 Amortizaciyalangan ma`nisi boyınsha bahalanatuǵın qarız bahalı qaǵazlarǵa etilgen investiciyalar
- 15901 Mámleket ǵáziyne veksellari
- 15905 Mámleket obligaciyalari
- 15909 Oraylıq banktiń obligaciya hám basqa qarız bahalı qaǵazları
- 15911 Yevro obligaciyalar
- 15913 Kárxanalardıń qarız bahalı qaǵazları
- 15923 Kommerciya bankleriniń obligaciyalari hám basqa qarız bahalı qaǵazları
- 15979 Basqa qarız bahalı qaǵazlar
- 15989 Amortizaciyalangan qunı boyınsha bahalanatuǵın qarız bahalı qaǵazlardı satıp alıw boyınsha qárejetler
- 15991 Amortizaciyalangan ma`nisi boyınsha bahalanatuǵın qarız bahalı qaǵazlar boyınsha diskont (kontr-aktiv)
- 15993 Amortizaciyalangan qunı boyınsha bahalanatuǵın qarız bahalı qaǵazlar boyınsha sıylıq
- 15999 Kóriliwi múmkin bolǵan zıyanlardı qaplaw rezervi — Amortizaciyalangan qunı boyınsha bahalanatuǵın qarız bahalı qaǵazlarǵa etilgen investiciyalar (kontr-aktiv)
Bul chetlar aktiv bolıp tabıladı, 15800 Ǵárezli xojalıq jámiyetlerine, birgeliktegi kárxanalarǵa hám bólim xojalıq jámiyetlerine etilgen investiciyalar scheti finanslıq institut bolǵan ǵárezli xojalıq jámiyetleriniń menshikli kapitalına, sonday-aq úlesli qımbatlı qaǵazlarına etilgen investiciya bahasınıǹ esabı júritiledi. Esapbettiń debetinde investiciyanıń, onı satıp alıw menen baylanıslı barlıq qárejetlerin qosqan haldaǵı summası hám Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan, basqa sáykes esapbetlerden bul esapbetke ótkerilgen bahalı qaǵazlar qunı hám de banktiń ǵárezli xojalıq jámiyeti paydasındaǵı úlesin tán alıw nátiyjesinde júzege kelgen investiciyasınıń kóbeyiw summası hám investiciya obiekti menen ótkeriletuǵın qayta bahalaw menen baylanıslı túrde, onıń menshikli kapital esapbetlerin kóbeytiw arqalı basqa da ózgerisler sáwlelendiriledi. Esapbettiń kreditinde esaptan shıǵarılǵan hám Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan, basqa sáykes esapbetlerge ótkerilgen investiciya summası, sonıń menen birge banktiń ǵárezli xojalıq jámiyeti zıyanındaǵı úlesin tán alıw nátiyjesinde júzege kelgen investiciyasınıń kemeyiwi hám alınıwı kerek bolǵan dividendlar summası hám investiciya obiekti boyınsha ótkeriletuǵın qayta bahalaw menen baylanıslı túrde, onıń menshikli kapital esap betin kemeytiw boyınsha basqa ózgerisler sáwlelendiriledi.
15809 Birgeliktegi kárxanalarǵa etilgen investiciya — Finanslıq institutlar esap betinde: finanslıq institut bolǵan, birgelikte qadaǵalanatuǵın iskerlikke, birgelikte basqarılatuǵın xojalıq jámiyetleriniń aktivlerine yamasa menshikli kapitalına sarplanǵan investiciya bahası esabı júritiledi. Esapbettiń debetinde investiciyanıń, onı satıp alıw menen baylanıslı barlıq ǵárejetlerin qosqan halda summası hám de banktiń birgelikte basqarılatuǵın xojalıq jámiyeti paydasındaǵı úlesin tán alıw nátiyjesinde júzege kelgen investiciyasınıń kóbeyiw summası hám investiciya obiekti boyınsha ótkeriletuǵın qayta bahalaw menen baylanıslı túrde, onıń menshikli kapital esap betine kóbeygennen keying basqa ózgerisler sáwlelendiriledi. Esapbettiń kreditinde esaptan shıǵarılǵan hám banktiń birgelikte basqarılatuǵın xojalıq jámiyeti zıyanındaǵı úlesin tán alıw nátiyjesinde júzege kelgen investiciyanıń kemeyiwi hám alınıwı kerek bolǵan dividendlar summası hám investiciya obiekti boyınsha ótkeriletuǵın qayta bahalaw menen baylanıslı túrde, onıń menshikli kapital esap betlerin kemeytetuǵın basqa ózgerisler sáwlelendiriledi.
15900 Amortizatsiyalangan bahası boyınsha bahalanatuǵın qarız qımbatlı qaǵazlarǵa etilgen investiciyalar schetında: Ózbekstan Respublikası húkimeti tárepinen shıǵarılǵan, amortizaciyalangan qunı boyınsha bahalanatuǵın hám qatań belgilengen summada dáramat alıw maqsetinde satıp alınǵan qazna vekselleri esapqa alınadı. Esapbettiń debetinde satıp alınǵan hám Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan, basqa sáykes esapbetlerden bul esapbetke ótkerilgen qazna vekselleriniǹ nominal qunı sáwlelendiriledi. Esapbettiń kreditinde esaptan shıǵarılǵan hám Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan basqa sáykes esapbetlerge ótkerilgen qazna vekselleriniǹ nominal qunı sáwlelendiriledi. Analitik esap qazna vekselleriniǹ túrleri hám múddeti boyınsha bólek jeke esapbetlerde júritiledi.
15905 Mámleket obligatsiyalari schetında: Ózbekstan Respublikası húkimeti tárepinen shıǵarılǵan, amortizaciyalangan qunı boyınsha bahalanatuǵın hám qatań belgilengen summada dáramat alıw maqsetinde satıp alınǵan mámleket obligaciyalari hám basqa qazna minnetlemeleri (uzaq múddetli) esapqa alınadı. Esapbettiń debetinde satıp alınǵan mámleket obligaciyalari hám basqa qazna minnetlemeleriniń nominal qunı hám Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan, basqa sáykes esapbetlerden bul esapbetke ótkerilgen mámleket obligaciyalarınıǹ nominal qunı sáwlelendiriledi.
Esapbettiń kreditinde esaptan shıǵarılǵan yamasa Oraylıq bank normativlik-huqıqıy hújjetlerine tiykarlanıp qayta klassifikaciyalanǵan, basqa sáykes esapbetlerge ótkerilgen mámleket obligaciyalarining nominal qunı sáwlelendiriledi.
Hamkor banktiǹ bahalı qaǵazlar hám investiciyaların analiz etetuǵın bolsaq tómendegi kesteden kóriwimiz múmkin. Bahalı qaǵazlardıǹ diskontli premiyası 2020 jıl 0,09 procentti quraǵan bolsa, 2021 jılı -3,4 procentten ibarat bolǵan. Bul jerde, bahalı qaǵazlardı satıp alıwda diskontli unamlı kórsetkishler bolǵan 2020 jılda, 2021 jılda bolda usı bahalı qaǵazlardıǹ diskontlı summası kóbeygenligin kóriwimiz múmkin.