Ekonomikaliq teoriyanin tiykargi mashqalalari joba

Ekonomika teoriyasınıń pán retinde qáliplesiwi
Ekonomikanı hám ekonomikalıq bilimlerdi qáliplesiwinde daslep Ksenofont. Platon, Aristotel sıyaqlı ilimpazlardıń dóretpelerinde, keyinirek áyyemgi Egipet, Kitay, Indiya hám Oraylıq Aziya ilimpazlardıń dóretpelerinde pikirler berilgen. Abu Ali Ibn Sino, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navaiy, Mırza Ullıbeklarning dóretpelerinde insannıń jasawı ushın tábiyaat sawǵaları jetkilikli emesligi, insan miynet qılıw kerekligi kórsetip ótilgen.
Mısalı, Alisher Navaiydıń ekonomikalıq máselelerge tiyisli ideyaları 1482 jılda jazılǵan “vaqfiya” hám 1500 jılda jazılǵan “Mahbub-ul-qulub” dóretpelerinde kórsetip ótkenki, ónimdi úsh bólegine bolıp, birinshi bólegin ketken ǵárejetke, ekinshi bólegin óziniń hám shańaraǵınıń mútajliklerine, úshinshi bólegin bolsa xalıqtıń social mápleri ushın jumsawdı usınıs etken.
Biraq Aristoteldan baslap hám de Orta Aziyanıń ilimpazları ekonomikanı kóp táreplerin, onıń qaǵıyda -nızamların hám túsiniklerin kórsetip bergen bolsalar da ekonomika teoriyası pán retinde qáliplespegen edi.
Ekonomika teoriyası ǵárezsiz pán retinde kóplegen mámleketlerde jergilikli bazar qáliplesken hám jáhán bazarı vujudga kiyatırǵan dáwirlerde “siyasiy ekonomika”

atı menen qáliplesken. Mısalı, frantsuz ekonomistsi Antuan Monkreten (1575-1621) birinshi ret 1615 jılda “Siyasiy ekonomika traktati” atlı dóretpe jazıp, bul pánni mámleket kóleminde ekonomikanı basqarıw páni retinde tiykarlaǵan.

Siyasiy ekonomika grekshe sózinen alınǵan bolıp, “politikos” - social, “oykos” - úy, úy xojalıǵı, “nomos” - nızam degen mánisti ańlatadı.
Keyinirek klassik ekonomistler bul pikirdi tastıyıqlab, siyasiy ekonomika keń mániste materiallıq turmıslıq qurallardı islep shıǵarıw hám ayırbaslawdı basqarıwshı nızamlar tuwrısındaǵı fan bolıp tabıladı dep jazǵan edi.
Bul pánniń qáliplesiwi hám rawajlanıwda hár qıylı aǵıslar, ideyalar hám mektepler bolǵan. Olar “jámiyet baylıǵınıń dáregi ne?”, “ol qayda hám qanday etip kópayadi?” degen sorawlarǵa hár túrlı juwap bergenler.
Merkantelizm mektep jámiettiiń baylıǵı puldan, altınnan ibarat, baylıq sawdada, tiykarlanıp sırtqı sawdada - mámile processinde payda boladı, kópayadi, sawdada bánt bolǵan miynet - ónimli miynet, basqa miynetler bolsa - paydasız bolıp tabıladı dep túsintirip kelgenler. Biraq, ayırbaslaw, sawda processinde hesh qanday baylıq jaratılmasligi, bahanıń kópaymasligi málim boldı.
Keyingi mektep - fiziokratlar bolıp, onıń wákillerinen biri F. Kene bolǵan. Ol “Ekonomikalıq keste” (1758) shıǵarmasın jazadı hám fiziokratlar mektep tiykarların jaratadı. Fiziokratning táliymatı boyınsha awıl xojalıǵında bánt bolǵan

miynet birden-bir ónimli miynet dep esaplanıp, basqa tarawlar daǵı miynet bolsa paydasız miynet dep esaplanǵan.

Keyinirek ekonomika pániniń klassik mektep payda bolǵan bolıp, onıń wákilleri A. Smit, Ol. Petti, D. Rikardolar bolǵan. Bul ekonomist ilimpazlar baylıq tek ǵana awıl xojalıǵında emes, bálki usınıń menen birge sanaat, transport, qurılıs tarawlarda da jaratılıwın tastıyıqlap bergenler. Aytqanlarki, hámme baylıqtıń anası - jer, ákesi - miynet bolıp tabıladı degen juwmaqqa kelgenler. A. Smitning “kórinbes qo'l” principi házirgi kúnde júdá kóp tilge alınıp atır. Ol óziniń “Xalıqlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri tuwrısında izertlew” (1776 ) degen kitabında insandı aktivlashtiradigan tiykarǵı xoshamet - menshikli máp bolıp tabıladı dep kórsetken. Yaǵnıy, insan payda alıwǵa umtila otirip, miynet bólistiriwi sharayatında qanday da tavar yamasa xızmet túrin jaratadı, basqalarǵa jetkezip beredi, óz kapitalın kópeytedi hám ózi bilmagan halda jámiyet rawajlanıwına úles qosadı dep túsintirgen. A. Smit kapital, miynet, tavar, jumısshı kúshi hám basqa resurslarınıń erkin háreketin támiyinlew principin ilgeri súrgen.
Bul mektepti “klassik” dep at alıwǵa olardıń qoyındaǵı jetiskenlikleri sebep bolǵan :
- birinshiden, A. Smit hám D. Rikardo ekonomikanı úyreniwge ilimiy jantasıw beretuǵın izertlew usılların islep shıqqanlar hám muvafaqqiyatli qollanganlar.

Ilimiy usıllar járdeminde olar merkantilistlarning baylıqtıń deregi sawda degen ideyasın negizsiz ekenligin tastıyıqlashganlar.

- ekinshiden, ekonomika tuwrısındaǵı barlıq jıynalǵan bilimlerdi klassik mektep kórinetuǵındalari málim bir ilimiy sistemaǵa keltirdilar. Bul zatqa olar birinshi bolıp ekonomikalıq naǵıymetlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw, ayırbaslaw hám tutınıw ortasındaǵı sistemalı baylanıstı izertlew etkeni sebep boldı.
- úshinshiden, ingliz klassiklari xojalıq hádiyseń kózge kóringen táreplerin izertlewi qılıw menen sheklenip qalmadılar. Olar kapitalıstik ekonomika nızamların ashıp bergenler.
XIX ásirdiń ohirgi shereginen ekonomika názerisiniń jańa baǵdarı “ekonomiks” vujudga kela baslaǵan.”Ekonomiks” wákilleri ekonomika teoriyasınıń predmeti retinde insanlar ortasındaǵı shólkemlestirilgen-ekonomikalıq munasábetlerdi qarawdı.
Ekonomika teoriyası predmetiniń jańasha talqini xojalıq júrgiziwdiń bazar sisteması tuwrısındaǵı marjinalizm dep atalǵan pútkil bir táliymatqa alıp keldi. Bul anglichan suzdan alınǵan bolıp, ohirgi, qosılǵan degen mánisti ańlatadı. Onıń tiykarlawshileri Avstriya ekonomikalıq mektebiniń kórinetuǵındalari (Karl Menger, Fridrix fon vizer, Bem-Baverk) bolıp, olar tárepinen qosılǵan tavar nafligining, qosılǵan miynet yamasa resurs ońimdarlıǵınıń tómenlep barıw nızamı

degen teoriyaler islep shıǵıldı

Marjinalizm teoriyasıaniq alınǵan tavarǵa bolǵan talap jáne onıń bahası ortasındaǵı baylanıslılıq hám óz-ara tásirin analiz qılıwda keń qollanıladı.
Ekonomika teoriyasınıń jańa baǵdarı neoklassik, yaǵnıy jańa klassik dep at aldı. Bul teoriyanıń tiykarlawshilerinen biri A Marshall bolıp, ol ekonomikalıq processtiń funktsional baylanısıwı hám funktsional koefficientlerdi islep shıǵıwǵa háreket etdi, bazar teń salmaqlılıqın hám bahanı anıqlawshı faktorlar talap hám usınıstan ibarat dep qaradi.
Avstriya ekonomika mektebiniń kórinetuǵındasi Y. Shumpeter 1912 jılda jazǵan “Ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası” dep atalǵan kitabında ekonomikanı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı kúsh - isbilermenlik degen juwmaqqa kelgen.
Ingliz ekonomistsi Jan Meynard Keyns óziniń “Bántlik, procent hám pulning ulıwma teoriyası” (1936 ) degen kitabında makroekonomikalıq kórsetkishler: milliy dáramat, kapital, ǵárejetler, tutınıw hám jiynawdıń óz-ara baylanıslılıǵın analiz etip, investitsiya hám tutınıwdıń eń maqsetke muwapıq tárzde tashkil tabıwı - ekonomikalıq rawajlanıwdıń zárúrli faktorı dep kórsetedi. Keyns táliymatı, yaǵnıy keynschilik mektep tásirinde ekonomikada makroekonomikalıq analiz jolǵa qoyıldı. Keyns mámlekettiń ekonomikanı basqarıwda aktiv qatnasıwı zárúr ekenligin tastıyıqlap bergen.

Házirgi zaman ekonomika teoriyasınıń zárúrli baǵdarlarınan biri monetarizm dep

ataladı. Eger Keyns teoriyasınıń islep chiqilishda oraylıq mashqala jumıssızlıq
bolǵan bolsa, monetarizm teoriyasınıń tiykarǵı mashqalası islep shıǵarıw kóleminiń tómenlep barıw sharayatında inflyatsiyaning payda bolıwı bolıp tabıladı. Bul jaǵday stagflyatsiya degen atalǵan. Monetarizm mektebiniń tiykarlawshisi Milton Fridmen bolıp, onıń ekonomika teoriyasına qosqan qıssası pul teoriyasın jańa mazmun menen boyitdi. Monetarizm pul-kredit sırısları járdeminde tekonomikanı tártipke salıwda ayriqsha yondshuvni vujudga alıp kelgen teoriya esaplanadı.
Házirgi waqıtta marjinalizm, monetarizm, keynschilik baǵdarı daǵı ekonomikalıq teoriyaler jıyındısı “Ekonomiks” atlı kitapda sáwlelengen bolıp, bul AQSH, Angliya mámleketlerde sabaqlıq retinde ótiledi.
Házirgi waqıtta bul baǵdardaǵı pán Ózbekstanda, MDH mámleketlerinde “Ekonomika teoriyası” dep júritiledi.