Ekstraksiya. Qurituvchilar. Erituvchini yo‘qotish

---

Ekstraksiya. Qurituvchilar. Erituvchini yo‘qotish 
Organik va noorganik birikmalarni, shuningdek turli tabiatli 
organik moddalar aralashmalarini ajratish uchun ekstraksiyadan keng 
foydalaniladi. Ekstraksiya obyekti qattiq moddalar, suyuqliklar 
aralashmasi bo‘lishi mumkin.
Suyuq aralashmalardagi moddalar ekstraksiyasi va ajratish 
Suvli eritmalardan organik birikmalarni ekstraksiyalab organik 
fazani noorganik fazadan ajratish jarayoni laboratoriya amaliyotida 
muhim hisoblanadi. Ko‘pchilik sintez usullarida organik erituvchi-
lardagi reaksion aralashmani suv yoki asos, kislota yoki noorganik 
tuzlarning suvli eritmalari bilan qayta ishlash orqali bajariladi. Bunda 
ko‘pchilik halaqit beruvchilar, qo‘shimcha mahsulotlar cho‘kmalari 
ajratiladi va kerakli mahsulotni pH ning ma’lum qiymatida maqbul 
ajratishni ta’minlaydi. Ajratishda aralashmaga kerakli miqdorda suv 
bilan aralashmaydigan organik erituvchi qo‘shiladi va ajratish 
voronkasidan foydalanib noorganik va organik fazalar bir-biridan 
ajratiladi.
Ajratish voronkasi bilan ishlashdan oldin voronka vakuumli moy 
bilan moylanadi (kam mahsulotni ifloslamaydigan miqdordagi). Agar 
voronka teflon yoki polipropilen jumrakka ega bo‘lsa moylash talab 
etilmaydi. Keyin ajratuvchi voronkaga eritma, kerakli hollarda erituvchi 
ham quyiladi (eritmaning 1/5 hajmidan 1/3hajmigacha). Voronkadagi 
suyuqlik hajmi uning 3/4 qismidan oshmasligi lozim. Ajratish 
voronkasining og‘zi tiqin (moylash talab etmaydigan polipropilen yoki 
polietilen tiqinlar qulay) bilan yopiladi va bir qo‘l bilan voronka og‘zi 
tiqin bilan qo‘shib, ikkinchisi bilan jumrak ushlanadi. Voronka jumragi 
aralashtirish jarayonida yuqoriga qilib ushlanishi lozim. Voronka tiqinli 
tomonini pastga qiya qilib tutgan holatda bosimni tenglashtirish uchun 
jumrakni oching. Keyin voronka sekin silkitiladi, aralashtiriladi va 
jumrak ochiladi. Voronkada organik erituvchi bug‘lari va ajralayotgan 
gazlar chiqarib turilganda chayqa-tish ancha samarali bo‘ladi. 
Neytrallanish reaksiyasini o‘tklazishda masalan, kislotali organik 
qatlamni suv bilan yuvishda birinchi navbatda chayqatish bir tartibda 

---

bo‘lishi kerak. Bu jarayonni o‘tkazishda natriy gidrokarbonat eritmasi 
kam-kamdan qo‘shiladi va shisha tayoqcha bilan ajratish voronkasining 
ichidagi aralashma aralashtiriladi. Bunda karbonat angidridning kuchli 
ajralishi kuzatiladi! Natriy gidrokarbonat eritmasining hammasi qo‘shib 
bo‘lingandan so‘ng voronka bir necha marta chayqatiladi va voronka 
ichida ajralayotgan karbonat angidrid hosil qilgan bosim jumrakdan 
chiqarib turiladi. Chayqatib bo‘lingan ajratish voronkasi shtativning 
aylana halqasiga qo‘yilib, ikki suyuqlik qatlami to‘liq ajralguncha 
kutiladi. Ajralish tugagandan keyin voronka og‘zidagi tiqin olinadi va 
tartibli holatda ikki qatlam ajratiladi: paski qatlam jumrak orqali, yuqori 
qatlam ajratish voronkasi og‘zidan quyib olinadi.
Noorganik aralashmalardan to‘liq qutilish uchun organik faza 2-3 
marta kam miqdordagi suv bilan yuviladi. Suvli fraksiyalar birlash-
tirilib, suv bilan aralashmaydigan erituvchida ekstraksiya qilinadi. 
Ekstraksiya uchun erituvchi sifatida dietil efiri, geksan, benzol, 
dixlormetan, xloroform va b.qlardan foydalaniladi. Etiruvchi tanlashda 
uni ajratilayotgan mahsulotni yaxshi eritishi va past temperaturada 
qaynashi kabi xususiyatlari asosiy mezon qilib olinishi kerak. 
Uglevodorodlar va galogenhosilalarni ekstraksiyasi uchun geksan va 
benzoldan foydalaniladi. Qutbli birikmalar qutbli organik erituvchilar – 
efir, dixlormetan, xloroform (kislotali reaksion aralash-malar uchun 
efirni qo‘llash tavsiya etilmaydi) da ekstraksiya qilinadi. Bu jarayon bir 
necha marta takrorlanadi, ekstraktlar birlashtiriladi, ko‘p bo‘lmagan 
miqdordagi suvda yuviladi va keyin faqat asosiy organik fazalar 
birlashtiriladi.
Xlororganik erituvchilar (CCl
4
, xloroform, dixlormetan va h.z.) 
suvdan og‘ir va odatda pastki qavatda, suvdan yengil eituvchilar (efir, 
benzol, geksan) esa – yuqori qavatda bo‘ladi. Suvli eritma zichligi bilan 
organik faza zichligi teng bo‘lib qoladigan oraliq holatlar ham bo‘lishi 
mumkin. Bunda ikki qavatdan qaysi suvli qavat ekanligini aniqlashtirish 
lozim. Buning uchun qaysidir bitta qavatdan bir necha tomchi olinib 
suvli probirkaga solinadi. Bunda suvli qavatdan olingan namuna suvda 
to‘liq eriydi.

---

Ekstraksiyani amalga oshirishda sintezlanayotgan modda pH muhitiga 
bog‘liq holda ikki fazadan qaysida bo‘lishini hisobga olish kerak; 
ko‘plab organik birikmalarni organik aralashmalardan ularni suvli 
fazaga o‘tkazish yo‘li bilan tozalash mumkin. Karbon kislotalar ham 
ishqorli eritmalar ta’sirida karboksilatlarga aylantirib, keyin esa olingan 
suvli eritmani kislotali muhitga o‘tkazib ajratiladi. Keyin erkin kislotalar 
organik erituvchilarda ekstraksiyalanadi. Xuddi shunday ketma-ketlikda 
kuchli noorganik kislota va asoslar eritmalari ta’sirida aminlar ajratiladi.