Ekzonlar va Intronlar Reja

Ekzonlar va Intronlar
Reja:

1. 
   Ekzonlar
   
2. 
   Intronlar
   

Intronlar - ekzonlar orasidagi genlarda mavjud bo'lgan nukleotidlarning ketma-ketligi. Ushbu nukleotidlar ketma-ketligi oqsillarni kodlamaydi va demak intronlar oqsil sintezi jarayoni uchun darhol muhim emas. Genda DNKning transkripsiyasi orqali xabarchi RNK (mRNA) zanjiri hosil bo'lganda, intronlarning nukleotidlar ketma-ketligi chiqarib tashlanadi. Bundan tashqari, mRNA zanjiridan intron ketma-ketligini chiqarib tashlash, RNK qo'shilishi deb ataladigan jarayon orqali amalga oshiriladi; gen bilan biriktirilgan bitta intron mavjud bo'lganda, bu sis-splicing orqali bo'lishi mumkin, trans-spliching gen bilan bog'liq bo'lgan ikki yoki undan ortiq intron bo'lganda paydo bo'ladi.

Proteinni kodlashga tayyor bo'lgan etuk mRNA zanjiri, intronlarni ipdan olib tashlaganidan keyin hosil bo'ladi. DNK ham, RNK ham bu kodlamaydigan ketma-ketliklarni o'z ichiga olganligi sababli, intron atamasi DNKning nukleotidli ketma-ketliklariga va ularga tegishli RNKdagi ketma-ketliklariga murojaat qilishi mumkin.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, ribosomal RNK (rRNK) va transfer RNK (tRNK) tarkibida intronli genlar mavjud, ammo genlar ekspresatsiya qilinganda yo'q qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, intronlar transkripsiyadan o'tadi, lekin tarjima orqali emas. Shuning uchun bular DNKning tarjima qilinmagan sekanslari deyiladi. Intronlarning zudlik bilan bajaradigan vazifasi biroz noaniq, ammo ular bitta genning xilma-xil, ammo bir-biriga bog'liq bo'lgan oqsillarini yaratish uchun muhimdir deb hisoblashadi. Bundan tashqari, intron vositachiligida gen ekspressionini kuchaytirish intronlarning yana bir muhim vazifasi sifatida qabul qilingan.
Eksonlar - bu intronning har ikki tomonida joylashgan va ifodalangan genlarning nukleotidlar qatori. Oddiy so'zlar bilan aytganda, ekzonlar genlarni ifodalashda yoki oqsil sintezida haqiqatan ham erga ta'sir qiladi deb aytish mumkin. Old mRNKdan kodlamaydigan ketma-ketliklarni olib tashlaganidan so'ng, etuk mRNK molekulasi faqat ekzon sekanslaridan iborat. Keyin etuk mRNKlarning nukleotidlar ketma-ketligi o'ziga xos oqsilning aminokislota ketma-ketligiga aylanadi. Proteinlar va fermentlar ishlab chiqarilayotganda , bu genlarga mos keladigan RNK nusxa ko'chirish sekanslari , misol sifatida DNKdagi genlarning harf ketma-ketligini olish orqali chiqariladi. Ushbu nusxalangan RNKlar ( mRNK - xabarchi RNK ) yaratilayotganda, genning harflar ketma-ketligi boshidan oxirigacha to'liq o'qilmaydi. Ketma-ketlikning bir qismi o'qilib, ko'chirilgandan so'ng, uzun bo'lim o'qimasdan o'tkazib yuboriladi va boshqa bo'lim o'tadi va u erdan davom ettiriladi. DNKning o'qimasdan o'tkazib yuborilgan bu qismi intron deb ataladi. Intronlar mRNK va oqsillarni kodlashda qatnashmaydi.
Genlarning bu kodlanmagan qismi umumiy inson genomining taxminan 97% ni tashkil qiladi. Kodlangan qismlarga eksonlar deyiladi.
Ilgari bu qismlar, DNKning hech qanday fikri keraksiz qismlar ("arzimas DNK ") kabi emas edi. Biroq, so'nggi bir necha yil natijalariga ko'ra, bu bo'limlar ham kodlanganligi tushunildi. Protein qurilish (va Intro qo'shiling DNK ning genlar bir-biridan boshqa bo'limlari) ulkan vazifani va hujayralar funktsiyasini va yashayotgan hayot nazarda tutadi. Ushbu segmentlar turli xil RNKlarni kodlaydi.
Endigina topila boshlagan bu RNKlar oqsillarni bevosita kodlamaydi;

• 
  Qaysi protein qayerda, qanday, qancha va qachon kodlangan?
  
• 
  Qachon to'xtash va qachon boshlash kerak
  
• 
  Qaysi gen qaysi gen bilan yoki qaysi oqsil qaysi oqsil bilan birikadi?
  
• 
  Qaysi organda qaysi hujayra va to'qimalarni qancha va qachon qilish kerak
  
• 
  O'sish va rivojlanishni qanday tartibga solish kerak
  
• 
  Ildiz hujayralari qayerda qaysi hujayralar , to'qimalar va organlarga aylanadi ?
  
• 
  Qanday sharoitlarda gen o'chirilishi va ishga tushirilishi kerak yoki qanday sharoitda gen o'chirilishi va ishlamasligi kerak?
  

Agar-da gen bo'ladi o'qilayotgan, qaysi bo'lim o'qiladi va qaysi bo'limi qachon, qaerda va qaerda o'tish uchun, o'qib bo'lmaydi. Nukleazalar gidrolizlaydigan nuklein kislotalar turiga qarab dezoksiribonukleaza (DNK-aza) va ribonukleazalar (RNK-aza) ga bo`linadi.
Oshqozon osti bezi suyuqligi tarkibida DNK-aza va RNK-aza fermentlari bo`lib, ular ta'sir chegarasiga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadi:
● zanjirdagi ichki nukleotidlararo bog`larga-endonukleazalar, ohirgi nukleotid qoldiqlariga-ekzonukleazalar ta'sir qiladi;
● bir zanjirli yoki ikki zanjirli nuklein kslotalarni parchalovchilar ;
● murakkab efir bog`lari 3' yoki 5' bo`lgan holda ta'sir etuvchilar;
● nuklein kislotalarni α yoki  bog`lariga ta'sir etuvchilar;
5' - F – N – F – N – -guruh -guruh
Н – nukleozid; F – Fosfst.
●purin yoki pirimidin azot asoslari bo`yicha ta'sir etuvchi fermentlar;
●restriktaza asosida ta'sir etuvchi enzimlar.
DNK va RNKlarning degradatsiyasi gidrolitik va fosforilitik nukleazalar ishtirokida sodir bo`ladi. Fosforilitik parchalanishda jumladan, RNK molekulasidan nukleotid qoldig`i noorganik fosfat kislotasiga uzatiladi.
RNK_n + Н₃РО₄ RNK_n-1 + NADF (nukleoziddifosfat)
Ushbu reaksiya hujayradagi noorganik fosfat kislota konsentratsiyasini bir me'yorda saqlanishida hizmat qiladi.
RNK -aza va DNK-azalarning hujayradagi vazifalari bir xil bo`lmaydi. Masalan, pankreatik ribonukleaza (RNK - aza I ) ekzo-va endonukleaza xususiyatiga ega bo`lib, turli xil RNK larni parchalaydi. Bular bilan bir qatorda yuqori spetsifik to`qimali RNK-azalar bo`lib, ular RNK-dagi muayyan bog`larni uzishda xizmat qiladi. Bu reaksiya ribosom va transport RNK larni shakllanishida ishtirok etadi.
Oshqozon osti bezining tarkibidagi DNK - aza bir zanjirli molekulani 5' tomonidagi fosforil guruhidan boshlab oligodezoksiribonukleotidlargacha parchalaydi. Taloq tarkibida aniqlangan DNK-aza II, DNK ning ikkita zanjiridagi 3'- 5'- fosfodiefir bog`larini katalizlab, 3'-fosfooligonukleotidlarni hosil qiladi.
Restriktaza fermentlari DNK-azaga o`xshab, DNK molekulasini depolimerlash jarayonini muayyan nuqtalardan boshlaydi. Restriktazalar yuqori spetsifiklikka ega bo`lib, ma'lum azot asoslari bo`yicha DNK molekulasini gidrolizlaydi. Bu fermentlar fag va viruslarga tegishli DNK molekulasini nukleotid qatorini aniqlashda, genetik muhandisligida keng qo`llaniladigan rekombinativ DNK (gibrid) tayyorlashda ishlatiladi.
Shunday qilib, oshqozon-ichak yo`lidagi bir qator fermentlar ovqatdagi nuklein kislotalarni nukleotid va nukleozid darajasigacha parchalaydi. Нosil bo`lgan mahsulotlar qonga so`rilib, hujayralarga yetkaziladi. Nukleotidlar nuklein kislotalar sintezida ishtirok etishi bilan birga organizmdagi boshqa metabolitik jarayonlarda ham qatnashadilar. Nukleotidlar nukleozidlar, purin va pirimidin asoslari, riboza va dezoksiribozalarga parchalanadi, yangidan sintezlanib, bir-biriga o`tadi. Bu o`zgarishlar turli fermentlar ta'sirida, bir qator oraliq bosqichlari orqali sodir bo`ladi.

RNK SPLAYSING, UNING MEHANIZMLARI

Reja:

1. 
   RNKning xususiyatlari
   
2. 
   Informatsion RNK (iRNK)