Electronics Workbench, kombinatsion elementlarni o’rganish va ular asosida mantiqiy elementlarni loyixalashtirish. Bajardi: 20-04-guruh talabasi Tilloqobilov Orzumurod. Qabul qildi: Norqulov A. S­­ samarqand – 2023

X Y Z 0 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1

“YOKI” amallarini bajarish uchun esa diod va tranzistorlar ishtirokida turli shakldagi mantiqiy sxemalar tuzish kerak bo‘ladi. “YOKI” sxemasi chiqish nuqtasida Z = X₁ V X₂ signalini ta‟minlab beradi. X₁ va X₂ ning birortasiga +U_pit musbat kuchlanish berilganda VT₁ yoki VT₂ lardan biri ochiladi va chiqish yo‘ nalishiga qarab musbat ishorali kuchlanishni o‘tkaza boshlaydi, shuning uchun Z = 1. X₁ va X₂ kirish nuqtalarida musbat kuchlanish bo‘lmaganda VT₁ yoki VT₂ tranzistorlar yopiq holatda bo‘ladi va chiqish nuqtalariga musbat kuchlanish etib bormaydi va Z ning qiymati 0 ga teng bo‘ladi, Z = 0 .
Raqamli qurilmalarni yaratishda bir nechta kirish nuqtalariga ega bo‘lgan “VA”, “YOKI” mantiqiy elementlaridan, yoki bir vaqtda turli xil mantiqiy amallarni bajaradigan “YOKI - EMAS”, “VA - EMAS”, triggerlar va boshqalardan ko‘p foydalaniladi. Ular asosida 2.1- jadvalda berilgan har xil mantiqiy elementlarni tuzish mumkin.
Mantiqiy elementlar 1. Jadval

Nomlanishi	Shartli belgilanishi	Bajaradigan vazifa(funksiya)si
YO‘Q		Х
VA		Z = X1 ^ X2 ^ X3
YOKI		Z = X1 v X2 v X3
VA – YO‘Q		___________ Z = X1 ^ X2 ^ X3
YOKI– YO‘Q		__________ Z = X1 v X2 v X3
RS tipidagi Trigger		(S=1)→(Z=1), (R=1)→(Z=0), (S=0, R=0) –	holati
		saqlanadi, (S=1, R=1) – mavhum.	holati

“ YOKI” mantiqiy amalini bajarish.
Mazkur amal elementning chiqish nuqtasida 1 signali yuzaga kelishi uchun, kirish nuqtalarining birortasida 1 signali mavjud bo‘lishi kifoya, degan ma‟noni anglatadi. Kontaktli ko‘rinishda bunday holat bir nechta relelarning ulovchi K₁,
K₂, K_Z kontaktlarining parallel ulanganligiga mos keladi, ya‟ni ko‘rstilgan K₁, K₂, K_Z kontaktlardan birortasi ulanib qolsa (kirish signali 1 ga teng bo‘lsa) rele R ishga tushib ketadi. (chiqishda ham signal 1 ga teng bo‘ladi).
Yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarni boshqa tipdagi qurilmalarda qo‘llash, ularni avtomatik boshqarish tizimi tenglamalariga mos tarzda ulash orqali amalga oshirish va elektr sxemalarini tuzish yo‘li bilan bajariladi.
Turli amallarni bajaradigan elementtlar IMSlar ko‘rinishida ko‘plab ishlab chiqariladi. Mantiqiy IMSlar seriyalarga birlashadilar. Har bir seriya asosida ma‟lum bir mantiqiy amalni bajaruvchi elektr sxemadan tashkil topgan negiz element yotadi, masalan HAM-EMAS mantiqiy amali (Sheffer elementi) yoki YOKI-EMAS mantiqiy amali (Pirs elementi). Raqamli integral mikrosxemalar yaratishda turli murakkab mantiqiy amallarni bajaradigan sxemalarni yasashda faqat bitta HAM-EMAS, yoki YOKI-EMAS mantiqiy elementidan foydalanish talab qilinishi bilan ham ajralib turadi.
HAM-EMAS mantiqiy amali Sheffer elementi asosida mantiqiy amallarni bajaradi.
HAM-EMAS mantiqiy amalining chinlik jadvalining ko‘rinishi quyidagicha:

SHeffer elementiga asosan ikkita o‘zgaruvchining konyuksiyasining inkori
sifatida hisoblanadi. X1/X2=Х1•Х2 - ko‘rinishida yoziladi
Berilgan mulohazalar yordamida quyidagi sxematik bog‘lanishlarga ega bo‘ lamiz.

HAM-EMAS mantiqiy amali yordamida yaratilgan 7400 raqamli integral mikrosxemasi yaratilgan. Ushbu IMS 60-70 yilllarda minikompyuter va minefreymlarda ishlatilgan.
YOKI-EMAS mantiqiy amali
YOKI-EMAS mantiqiy amali “YOKI” elemnti va bitta inkor invertori dan tashkil topgan. Kiruvchi x va y signallaridan xosil bo‘lgan chiqish signalini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: . Bu erda amali x va y o‘ zgaruvchilarning mantqiy qo‘shishdagi inkor amalidir. YOKI-Emas mantiqiy amalining sxematik ko‘rinishi quyidagicha tasvirlanadi:

YOKI-Emas mantiqiy amalining chinlik jadvali.

bo‘yicha mantiqiy sxemasini tuzing.
Berilgan masalani oldin chinlik jadvalini tuzib olamiz.

CHinlik jadvalidan chiquv natijalardan bir qiymatga ega bo‘lgan mulohazalarni olib ularni mantiqiy funksiyasini tuzamiz.

Xosil bo‘lgan oxirgi natijadan foydalanib uning mantiqiy sxemasini tuzamiz:

YOKI-EMAS mantiqiy amali yordamida tuzilgan mantiqiy sxema.
ISTISNO-YOKI mantiqiy element - bu modul 2 bo‘yicha qo‘shish amali (M2- mantiqiy elementi). Agar A va V mantiqiy fikrlarning fakatgina bittasi rost bo‘lsa ularning modul ikki bo‘yicha yig‘indisi rost bo‘ladi. Qolgan barcha hollarda modul 2 bo‘yicha qo‘shish yolg‘ondir.
Demak modul 2 bo‘yicha qo‘shish amali uchun quyidagi o‘tish jadvali o‘ rinlidir:

Bu erda: A va V- kirish signallari, X- chiqish signali.
Modul 2 bo‘yicha qo‘shish amalini “M2”- “YOKI”- ni inkor qilish elementi bajaradi va u quyidagicha yoziladi. X=A+V

ISTISNO-YOKI mantiqiy elementining sxemtik ko‘rinishi quyidagicha tasvirlanadi.

ISTISNO-YOKI mantiqiy elementi bo‘yicha tayyorlangan 7486 mikrosxemasini ishini ko‘rib chiqamiz. 7486 mikrosxemasi 4 ta alohida va har biri 2 tadan kirishi bo‘lgan ISTISNO-YOKI mantiqiy elementidan tashkil topgan bo‘lib uning sxematik ko‘rinishi quyidagicha:

Bu to‘rtta ISTISNO-YOKI mantiqiy elementi bir biridan mustaqil holda ishlaydi. Agar mikrosxemadagi har bir elementlarning ikkita kirish qismidan birida kuchlanish kamaytirilsa 7486 mikrosxemasida yuqori kuchlanish yuzaga keladi. Bordiyu elementlarning ikkala kirishida ham kuchlanish kamaytirilsa unda chiqishda kuchlanish past darajada bo‘ladi.
7486 mikrosxemalarini unumli foylanish mumkin. Misol uchun uni komparatorlarda ishlatganimizda kirishda bir xil signallar berilsa chiqishda past darajadagi kuchlanish o‘rnatiladi, agarda turli xil signallarni berganimizda yuqori darajali kuchlanishni olishimiz mumkin bshladi. ISTISNO-YOKI mantiqiy elementidan mantiqiy komparatorlarda, yig‟uvchi qurilmalrda ishlatish mumkin.
7486 mikrosxemasining texnik tavsifi quyidagicha:

№	Mikrosxema nomi	7486
1	Signalning o‟tish vaqti, ns	14