Elektr taʼminoti elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan taʼminlash hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi

Elektr taʼminoti — elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan taʼminlash hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi. Unga elektr energiya manbalari, kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi elektr st-yalari, taʼminlashtaqsimlash elektr tarmogʻi, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat ehtiyojlari uchun ishlatiladi. Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang Elektr stansiyasi), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash tarmoqlari (qarang Elektr tarmogʻi). Yirik sanoat korxona


ʼminlash uchun issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan foydalaniladi. Bularning quvvati sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya va issiklikka boʻlgan ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr markazi, Issiqlikelektr stansiyalari). Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori kuchlanishli tok ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan kam hollarda 110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110 va 220 kV, ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan foydalaniladi. Elektr taʼminoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidan energiyani isteʼmolchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya (kuchlanishni oʻzgartirish) bosqichlari soni kam boʻlishiga, energiya manbaini iloji boricha isteʼmolchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani isteʼmolchilarga uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi. Kuchlanishni oʻzgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) st-yalar isteʼmolchilar zich joylashgan hududning oʻrtarogʻiga quriladi.

Relyefi, asosan, tekislik va adirlardan iborat. Oʻrtacha bal 400-700 m. Tuman hududi oʻrtasidan Surxondaryo oqib oʻtadi (tuman hududidagi uz. 25 km). Daryo qayirida mavjud boʻlgan Oqtumshuq, Shaldiroq kabi toʻqaylar quritilib, dehqonchilik uchun oʻzlashtirildi. Tumanning jan.gʻarbida Janubiy Surxon, shim.sharqida Degrez suv omborlari qurilgan. Shoʻrchi tumani hududida suvsiz quruq soy koʻp. Bahorda Bobotogʻdan mavsumiy oqimga ega boʻlgan Fayzova, Xoʻjakulsin, Argʻamchi soylari oqib tushadi. Boysun togʻlaridan oqib tushadigan Halqajar daryosi kichik sharsharalar hosil qilgan. Bobotogʻning adir va togʻ zonasida neft, gaz va fosforit konlari topilgan. Iqlimi quruq, tipik subtropik iklim. Yillik oʻrtacha tra 15°, yanvarniki 2,6°. Eng past tra —25°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 29°, eng yuqori tra 46°. Yiliga 240-260 mm yogʻin tushadi. Vegetatsiya davri 230 kun. Baʼzan kuchli shamollar esadi. Tuprogʻi oʻtloqi va boʻz tuproq. Yovvoyi oʻsimliklardan shuvoq, shoʻra, yantoq, pista, togʻ rayhoni, doʻlana, rovoch, alqor va boshqalar oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan boʻri, tulki, jayran, kalamush, qoʻshoyoq, yumronqoziq, koʻrsichqon, jayra; toʻqaylarda toʻqay mushugi, qobon, chiyaboʻri; qushlardan: mayna, soʻfitoʻrgʻay, kaklik, koʻrshapalak, gʻoz, oʻrdak, turna; sudraluvchilardan oʻqilon, gekkon, koʻzoynakli ilon va boshqalar bor.

Oʻzbekistonda Elektr taʼminoti asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2 elektr st-ya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar: Chorvoq GES, Xoʻjakent GES, Gʻazalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlikelektr markazlari (IEM): Fargʻona IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari (EUL) soni 20 dan ortiq (qarang Energetika). Resggublika shaharlari va qishloqlarini elektr bilan taʼminlash markazlashtirilgan.
Toshkent shahrida dastlabki elektr st-yalari 20-asr boshlarida qurilgan. Markazlashgan shahar Elektr taʼminotining boshlanishi Boʻzsuv GES ning birinchi navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli oʻzgaruvchan tok kabel tarmogʻining ishga tushirilishi bilan bogʻliq. Hozir asosiy shahar Elektr taʼminoti manbalari: Toshkent DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM), Toshkent GES lari kaskadi. Bundan tashqari, Elektr taʼminoti tizimida 60 dan ortiq kichik st-yalar, transformator punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va havo simlari bor. (2005)

.

Elektr energiyasini m anbadan iste’molchiga uzatishlik uchun energctik tizimlardan foydalaniladi. Bu tizim o ‘z ichiga bir qancha elektr stansiyalam i qamrab olishi m um kin. Elektr energiyasi qabul qiluvchilar, iste’m olchilar guruhlari elektr ta ’m inoti tizimlaridan energiya oladilar va ham korlikda energetik tizimning ajralmas qismini tashkil etadi. Q urilm a jihozlari qoidalariga (QJQ)ga asosan elektr tarm og'iga taalluqli qoida va ifodalar haqida to ‘xtalib o‘tamiz. Energetik tizim (ET) elektr stansiyalari, elektr va issiqlik tar-m oqlari, elektr va issiqlik energiyalari iste’m olchilarini o‘zida mujassamlashtirgan xo'jalik bo‘lib, elektr va issiqlik energiyalarini muntazam ishlab chiqarishini o‘zgartirish, taqsimlashni m a’lum ko‘rinishda boshqarishni olib boruvchi tizimdir. Energetik tizimlar xalq xo‘jaligi uchun elektr va issiqlik energiyalarini yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Elektr stansiyalari, elektr tarm oqlari (elektr uzatish liniyalari, nimstansiyalar), elektr energiyasini o ‘zgartirgichlar va elektr energiyasini iste’mol qiluvchilar energetik tizim ning elektr qismini tashkil qiladi. Bu qism ning vazifasi quyidagilardan iborat: — iste’molchilaming elektr energiyasi va quw atiga boigan ehtiyojini qondirish (bunda, tarm oqda hosil bo‘luvchi isroflar va xususiyat ehtiyoj uchun sarflanadigan energiyani hisobga oigan holda); — iste’molchilar iqtisodiy talablarini qondirishni ta’minlash va elektr ta’m inoti puxtaligini oshirish; — belgilangan norm alarga asosan elektr energiyasini yaxshilash; — elektr energiyasi tannarxini pasaytirish. 1.1-rasmda kuchli energetik tizimning bir bo‘lagi ifodalangan. U ning asosini yirik elektrostansiyalar (TES G ES, TES) tashkil etadi. Elektr stansiyalari elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Ularning kuchlanishi generator turiga qarab 6 — 20 kV bo‘ladi. Bu kuchlanish kuch transformatori yordamida yuqori kuchlanishga aylantiriladi. Tum an tarmoqlarida kichik quw at talab qiluvchi iste’m olchilar uchun kuchlanish qiymatlari 10, 35, 110 kV bo‘lsa va kattaroq quw atlar talab etilsa kuchlanish qiymati 110 - 220 kV ga teng. Tizimlararo bog‘lanish esa katta m asofalar bo‘lganda 220, 330, 500, 750, 1150 kV (o‘zgaruvchan tok uchun) va 1500 kVga (o‘zgarmas tok uchun) teng.
Elektr tizim — energetik tizim ning bir boMagi hisoblanadi va unda issiqlik tarmog‘i va issiqlik iste’molchisi bo‘lm aydi. Elektr tizim muayyan hudud iste’m olchilarni markazlashgan tarzda elektr energiyasi bilan ta’minlaydi. Elektr stansiya — elektr energiyasi yoxud elektr va issiqlik energiyalari ishlab chiqaruvchi qurilma. Elektr tarmoq — ma’lum bir hududda elektr uzatish va elektr taqsimlagichlami o‘zida mujassamlashtirilgan elektr qurilmalardir taqsimlagich nim stansiyalar va ularni o‘zaro birlashtiruvchi havo va kabel liniyalaridan iborat. Kuchlanishning nominal qiym atiga qarab hamda Q JQ ga_ asosan fazalararo kuchlanish 1 kV ga qadar va 1 kV d an yuqori boMgan guruhlarga bo'linadi. Birinchi guruh, aksariyat kichik qiymatga ega tarmoq deyilsa, ikkinchi guruh, yuqori kuchlanishli tarm oqni tashkil qiladi. Elektr qurilma — bu shunday qurilmaki, unda elektr energiya ishlab chiqarilishi, taqsim lanishi yoki iste’m ol qilinishi mumkin. Elektr energiyasini qabul qilish, o‘zgartirish va uzatish elektr nimstansiyasida ro‘y beradi. Bu qurilma asosan transform atorlar yoki energiya o‘zgartgichlar, taqsimlovchilar, boshqaruvchi, himoyalovchi, ulchovchi va yordamchi elementlardan tashkil topgan. Havo yoki kabel liniyalari orqali elektr uzatish qurim alari tok o ‘tkazgich elementlari, ular izolatsiyasi, tutib turuvchi konstruksiya va boshqalardan tashkil topgan. Elektr ta ’minlash (GOST 19431-84) — iste’m olchini elektr energiyasi bilan ta’minlab turishdir. Iste’molchi sifatida elektr qabul qilgichlar yoxud m a’lum bir hududda joylashgan va texnologik jihatdan bir-birlari bilan uzviy bog‘langan elektr qabul qilgichlar guruhiga aytiladi. QJQ ga asosan elektr qabul qilgich qurilma bo‘lib, unda elektr energiyasi boshqa energiya turlariga aylanadi.





Qabul qilgich va taqsimlagich, ba’zan mahalliy (avtonom) elektr energiyasi ishlab chiqarish maqsadida xalq xo‘jaligi korxonalarida elektr ta’minlash tizim lari tuziladi. U ham nimstansiya, elektr tarmog‘i va mahalliy elektr energiyasi m anbaidan iborat. Hozirgi vaqtda aksariyat markazlashgan elektr ta ’minlagichlardan foydalaniladi. Bunda iste’m olchilar energiya bilan ta ’minlovchi tashkilotlar (masalan, energotizim ) ga ulanadilar va tashkilot abonentlariga aylanadilar. M arkazlashtirilgan elektr ta’minoti ham mavjud bo‘lib, bunda, iste’m olchilar korxonaning xususiy elektr manbaidan ta ’minlanadi. Elektrik yuklama ayrim tok qabul qiluvchi yoki korxonaning bir qancha iste’molchi guruhdan iborat. Elektr ta’m inoti tizimi va elektr qabul qiluvchilar birgalikda korxonaning elektr xo‘jaligini tashkil etadi. Elektr xo‘jafigi murakkab va yuqori javobgarlikni talab etuvchi xo‘jalik hisoblanib, uni boshqarish texnik ekspluatatsiya va xavfsizlik texnikasiga am al qilgan holda olib boriladi. Komplektli transformator nimstaiisiyasi (KTN) ichki yoki tashqi jihozlar sifatida bo‘!ib, uch fazali sanoat chastotali o‘zgaruvchan tokni qabul qilish va taqsimlashga xizmat qiladi. K TN ichiga kommutatsion apparatlar, himoya, avtomatika va telem e-xanika hamda o‘Ichov asboblari va qo‘shimcha qurilm alar joylashtirilgan shkaflardan iborat. Komplekt taqsimlovchi qurilmalar ikki turdan iborat: 6 — 10 kV KRU va KSO. U lar bir-birlaridan tubdan farqlanadi. Elektr qurilm aning ishlash tartibi va vazifasini uning elektr sxemasi belgilaydi. Elektr sxemalar prinsipial, montaj sxemalarga bolinadi ham da birlamchi va ikkilamchi ulamalar orqali ifodalanadi. Elektr qurilm alar, ular sifatlarini ifodalovchi bir qancha param etrlar orqali farqlanadi; masalan, nominal kuchlanish, nominal tok va boshqa parametrlar ishlab chiqaruvchi zavod tom onidan aniqlangan bo‘lib, kataloglar, uskuna va jihozlar taxtachasida ko‘rsatilgan bo‘ladi. Qurilma loyihalanayotganda va jihozlarni tanlashda kuchlanish va toklam ing hisobiy qiymatlari nominal qiymatlar bilan qiyoslanadi. Bu tanlangan jihozlar normal ishlashiga ishonch hosil qilish uchun o‘tkaziladi. Nominal kuchlanish - bu standartlashgan kuchlanishlar qatoridan olinib, bazaviy kuchlanishni tashkil qiladi. N om inal kuchlanish tarm oq va elektr jihozlar izolatsiyalari darajasini aniqlaydi. Tizimning har xil nuqtalarida kuchlanish nominal qiymatidagidan farqlanishi mumkin. Elektr energiyasi m anbai nom inal kuchlanishi qiym atlari 1 kV li tarm oqlar uchun 1.1-jadvalda keltirilgan qiym atlarga mos kelishi kerak. Eng ko‘p qoMlanadigan kuchlanish qiymati 380/220 V ga teng. Bunga sabab 380/200 V kuchlanishli kuch qurilm alari bilan birga yoritish vositalarini bir vaqtda ta ’m inlash mumkin. Agar kuchlanish 1 kV dan ortiq bo‘lishi kerak bo‘lsa, elektr qurilma quvvati va elektr ta’minoti sxemasini hisobga olgan holda ham korlikda tanlanadi. 6 va 1(3 kV li kuchlanishlar aksariyat kichik quwatli korxonalar (1—5 M Vt) va elektr ta ’m inoti ichki taqsimlovchilarida q o ‘llaniladi. Binobarin, 10 kV li kuchlanishni ko‘proq qo‘llash!ik tavsiya etiladi. 3kV kuchlanishli tarm oqlar asosan elektr stansiyalarining xususiy xarajatlari uchun ishlatiladi. Bunga sabab 3 kV li tarm oqni qo‘llash 6 yoki 10 kV li tarm oqni qo‘llashga qaraganda iqtisodiy sam araliroq ekan. 15, 20, 24, 27 kV kuchlanishli energiyalar katta va kuchli elektrostansiyalarda ishlab chiqariladi. 35, 110, 220 kV li kuchlanishlar ta ’minlovchi taqsimlagichlarda, shaharlar va ulkan sanoat korxonalari taqsimlagich nimstansiyalarida ishlatiladi. 220 kV va undan yuqori qiymatli kuchlanishlar elektr tizim larini o‘zaro bog‘lovchi liniyalarda va elektr stansiyadan unga nisbatan uzoq m asofalarda (75 MVt dan ortiq) ni ta ’minlovchi elektr uzatish simlarida qo‘llanadi. 600 voltli o‘zgarmas tok tortish elektr tarmoqlarida, tram vay, trolleybuslarda qo‘llaniladi. M etropoliten elektr jihozlarida 825 voltli tarm oq qabul qilingan. 3 kV li o'zgarm as tok va 25, 2x25 kV o‘zgaruvchan tok kuchlanishlari asosan tortish elektr tarm oq-larida— elektrlashtirilgan magistral tem ir yullarda qo‘llaniladi. Sanoat transporti uchun m o‘ljallangan kuchlanish 600, 1500 va 3000 volt o ‘zgarmas tokda ham da 25 yoki 2x25 kV li o ‘zgaruvchan tokda amalga oshirilgan G O ST 183-74 ga asosan elektr iste’m olchilar sakkiz nom inal tokdagiga bo‘linadilar. Bular ichida uchtasi asosiydir, chunki ular hozirgi zam on korxonalari uskunalarini tashkil qiladi. Shunga ko'ra, shu uch toifa ustida to ‘xtalib o'tam iz. 1. Uzluksiz nominal rejim. Bu rejimda ishlaganda ish vaqti shunchalik kattaki, jihozlar harorati atrof-m uhit haroratiga nisbatan o‘saborib, o*z qiymati bo‘yicha o‘rnatilgan harorat ^ ^ ga borib yetadi. 1.3-rasmda yuklanish R, quw at ierofi A R va qizish harorati T ning elektr iste’molchi uch rejimda ishlagandagi tavsiflari keltirilgan. Birinchi rejim holatida iste’m olchini tok manbaiga ulanganda uning harorati o ‘sa boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda sovish holati ham ro‘y beradi. M a’lum bir vaqtga kelib issiqlik tengligi holati ro‘y beradi. Bunda iste’m olchi va tarm oq haroratlari muhim qiymatga ega bo‘ladi — bu holat o‘matilgan rejim deb ataladi. Odatda, o'm atilgan rejim deb yuklama o ‘zgarmay qolganda 1 soat davomida harorat o ‘sishi P C dan oshmaydigan holga aytiladi. Elektr qabul qiluvchilar va iste’molchilam ing ish rejimlari asosan yuklam a grafiklari bilan, boshqacha qilib aytganda, aktiv, reaktiv va to‘la quw atlam ing vaqt birligi ichida o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Har kunlik, haflalik va har xil davrli (qishki, yozgi, kuzgi, bahorgi) grafik turlari mavjud, shuningdek, yillik grafiklar ham tuziladi. 0 ‘tkazgichlarning asta-sekinlik bilan qizishi sababli sanoat, tem ir yo‘l va boshqa elektr qurilmalari elektr yuklama grafiklari bu qiymatlar 15—60 daqiqa davomidagi o'rtacha qiymat qilib kiritiladi. Bu qiymatlar aktiv, reaktiv elektr energiyalarini o'lchagich asbob bilan o ‘lchanadi. Shunga ko‘ra bunda,y grafiklar har xil bosqichiar ko‘rinishida ifodalanadi. Agar elektr energiyasini aftomatik o ‘lchov tizimi yordamida o'lchanib EHM xotirasiga har bir soat (yoki kam vaqtda) yozib turilsa, aktiv-reaktiv quw atlarning istalgan vaqtdagi holatini aniqlash m um kin bo‘ladi. Bunday asboblar boMmagan taqdirda, am alda qabul qilinayotgan reaktiv quw at Qf oddiy reaktiv energiya o‘lchovi hisoblagich (schyotchik) yordamida ham amalga oshirish mumkin.

Bu holat ushbu tarm oqni kuchlanish 35 kV va undan past kuchlanishli tarm oqlarda qoMlashni cheklab q ° yadi (m a’lumki, bu tarm oqlarda izolatsiya qiymati unchalik ahamiyatga ega boUmagan holda asosiy vazifa ishlash puxtaligini oshirishga qaratilgan bo ladi). Faza liniyasining yerga tutashgan joylanda ^elektr voyining hosil bo‘lishi kommutatsion o ‘ta kuchlanish holatlarini tug‘diradi (bunda, kuchlanish 4-5^ U H gacha bo‘lishi mumkin). Bu o‘ta kuchlamshlar o zaro elektr bo‘yicha bog‘langan tarm oq bo‘ylab tarqaladi, natijada izolatsiya shikastlanib boshqa yerlarda va boshqa fazalarda ham qisqa tutashish holatlari vujudga kelishi mumkin. — elektr yoyining issiqlik ta’siri boshqa faza izolatsiyalarini ham ishdan chiqarishi, natijada, ikki va uch fazali qisqa tutashish ro‘y berishi mumkin; — ta'm inotchi va tarm oqda teskari tartibh tok paydo bo‘lishi mumkin. N atijada, sinxron generatorlar rotorlanda ikkilangan chastotali tok hosil bo'lishi va u rotorni ao ‘shimcha ravishda qizdirishga olib kelishi mumkin. Ko‘rib o‘tilgan keraksiz holatlar yerga qisqa tutashishda hosil bo‘ladigan tokning qiymati m a’lum bir maksimal qiymatdan oshmasligini ta ’minlashni taqozo etadi. Tarm oqda yerga tutashish holatini aniqlab tarm oqni o ‘chirish uchun ketadigan vaqt 2 soatga teng. Neytrali yerlanm agan tarmoqlarga quyidagi tarm oqlar kiradi yerga o‘tuvchi tokni ruxsat etilgan qiymatdan oshmaydigan 6 - 3 5 kV li uch fazali tarm oqlar; kuchlamshi 220 va 660 V bo‘lgan uch fazali uch o‘tkazgichli tarmoqlar, ikki simli o‘zgarmas tok zanjirlari; odam lar xavfsizligim ta ’minlash uchun yerlashtirilmagan kichik kuchlanishli barcha tarmoqlar. Neytrali yoyni o'chirgich g altak orqali yerga birlashtirilib, yerga o ‘tuvchi sig‘imiy tokm kamaytiruvchi tarm oq rezonans yerlashtirilgan tarm oq deb yuntiladi. Normal rejimda reaktor orqali o‘tuvchi tok amalda nolga teng. Bir bor faza yerga tutashib qolsa, yoyni o'chiruvchi g‘altak LK kuchlanish ostida qoladi va yerga tutashgan joy orqali yerga tok oqa boshlaydi. Bu tok sig‘imiy va aktiv tashkillarga ega bo‘lib (lau= ZUfd 1), toMiq tok esa Ia= Iav±lASK. ga teng. Qisqa tutashgan nuqtadan oHuvchi qisqa tutashish tokni g‘altakdan o‘tayotgan tokni ham hisobga olganda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: