Elektron tijorat tizimlari va elektron raqamli imzo

Elektron tijorat tizimlari va elektron raqamli imzo.

REJA:

• 1. Elektron hujjat va uning turlari.
• 2. An'anaviy va elektron hujjat almashish.
• 3. Elektron raqamli imzo va undan foydalanish.
• 4. Elektron hujjat rekvizitlari.

ELEKTRON HUJJAT AYLANISHALAR TIZIMI HAQIDA TUSHUNCHA.

• Elektron hujjat aylanishlar tizimining asosi sifatida hujjat xizmat qiladi. Hujjat – bu aniq bir ko’rinishda tartibga solingan ma’lumotdir. O’z navbatida sistema bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’lgan elementlar majmuasi bo’lib, alohida funksiyalarning bajarilishi uchun mo’ljallangan va u o’zining tashkil etuvchi elementlari xossalaridan kelib chiqqan holda qandaydir xossalarga ega bo’ladi. Elektron hujjat aylanishlar tizimida huddi shunday elementlar bo’lib hujjatlar xizmat qiladi.

Hujjatlar iqtisodiyotning barcha sohalarida mavjud

hujjat

savdo

boshqarish

Bank ishi

Ishlab chiqarish

Moliya

Fan

Tehnika

soliq

Qog’ozsiz texnologiya konsepsiyasi bir necha o’n yillarda buyon mavjud bo’lib, hozirgacha u to’la xayotdaga tadbiq etilmagan. Buning asosiy sabablari quyidagilardir:

• Ma’lumotlarni elektron ko’rinishda qabul qilish va undan foydalanish o’ziga xos ko’nikishni talab qiladi, hozircha insonlar bunga unchalik ko’nikmagandir;
• Qog’ozsiz texnologiyalar asosli va qimmat bo’lgan texnik vositalarni talab qiladi ya’ni tezkor ishlaydigan hisoblash texnikasi, ma’lumotlarni tezlik bilan uzata oladigan kommunikatsion aloqa liniyalari, texnologik vazifalarni amalga oshira oladigan samarali algoritmlar va dasturlar;
• Ma’lumotlar xafsizligini ta’minlay oladigan dasturiy va texnik vositalar;
• Asosli huquqiy (yuridik) ta’minot – qonunlar, ko’rsatmalar, instruksiyalar va boshqalar;
• Elektron raqamli imzo va hujjatlar uchun kerakli bo’lgan boshqa rekvizitsiyalar.

Har qanday tashkilot uchun hujjatlarning 3 asosiy oqimini ko’rsatish mumkin:

Kirish hujjatlari

Ichki hujjatlar

Chiqish hujjatlari

Elektron hujjatlar aylanishi boshqarish tizimini tashkil qilish uchun quyidagi dasturiy va texnik vositalar zarur bo’ladi:

1

• Qog’oz hujjatlarni kiritadigan va obrazlarni taniy olladigan vositalar;

2

• Elektron hujjatlar hosil qiladigan vositalar;

3

• Elektron arxiv tashkil qiladigan va u bilan ishlay oladigan vositalar;

4

• Hujjatlar aylanishini boshqarish uchun mo’ljallangan texnologik vositalar;

“Elektron arxiv” tizimining asosiy ko’rsatgichlarini

Hujjatni elektron obrazini olish

Hujjatdagi matnni tanib olish

Hujjat matnini morfologik analiz qilish

Hujjatdagi matnli ma’lumotni tushunarli holatga keltirish

Hujjatni klassifikatsiya qilish, unga annotatsiya yozish va hujjatning registratsion kartochkasini hosil qilish

Hujjatning elektron obraziniuning registratsion atributlari yoki matn ma’nosiga qarab qidirib topsih.

Elektron raqamli imzo haqida tushuncha

O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi 562-II-sonli «Elektron rakamli imzo to‘g‘risida» qonuni asosida elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish belgilab qo‘yilgan.

Elektron raqamli imzo haqida tushuncha

elektron raqamli imzo - yopiq kalitini qo‘llagan holda axborotning kriptografik o‘zgarishi natijasida olingan va imzoning shakllanish vaqtidan boshlab elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlovchi hamda imzo kaliti sertifikatini imzo egasiga taalluqligini tekshiruvchi elektron hujjatning rekviziti hisoblanadi

Elektron raqamli imzo haqida tushuncha

elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzo ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo

Elektron raqamli imzo haqida tushuncha

elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, faqat imzo qo‘yuvchi shaxsning o‘ziga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzo yaratish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi

Elektron raqamli imzo haqida tushuncha

• elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, elektron raqamli imzo yopiq kalitiga mos keluvchi, axborot tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo kalit haqiqiyligini tasdiqlash uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi

Kriptografik xash funktsiyasi

• Kriptografik xash funktsiyasi - bu individual summa yoki parol kabi ma'lumotlarda ishlaydigan summa deb ataladigan qiymatni yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan algoritm.
• Kriptografik xash funktsiyasidan asosiy foydalanish ma'lumotlarning haqiqiyligini tekshirishdir. Bir xil kriptografik xash funktsiyasidan foydalangan holda, har bir fayldan hosil qilingan summalar bir xil bo'lgan taqdirda, ikkita fayl bir xil deb qabul qilinadi