Elektrotexnika materiallari

2-Bob. Dielektriklar 
2.1. Elektr maydonidagi dielektrik 
Dielektriklarning muhim xususiyatlaridan biri ularning tashqi elektr maydoni 
ta’sirida qutblanishidir. Qutblanish deganda dielektriklarda elektr maydoni 
ta’sirida zaryadlangan zarrachalarning fazoviy joylashuvini o’zgartirish holati 
tushuniladi. Elektr maydoni ta’sirida bo’lgan dielektrik ikki vektor qiymat – elektr 
maydon kuchlanganligi (


) va qutblanganlik (


) bilan ifodalanadi. Elektr maydon 
kuchlanganligini zaryadlangan jism yoki zarrachalarning elektr maydonidagi ta’sir 
kuchini ifodalaydi. Elektr maydon kuchlanganligi vektorining yo’nalishi sifatida 
jism nuqtaviy zaryadining musbat kuch chizig’i yo’nalishi qabul qilingan (2.1-
rasm). 
2.1-rasm. Ikki nuqtaviy zaryadlar orasidagi mexanik ta’sir kuchi 
Elektr statikaning asosiy qonuni (Kulon qonuni)ga asosan bir jinsli 
dielektrikning biror-bir muhitda joylashgan va bir-biridan R masofada bo’lgan ikki 
nuqtaviy zaryadi (q
1 
, q
2
) orasidagi mexanik ta’sir kuchi quyidagicha aniqlanadi: 
2
0
2
1
4 R
q
q
F
r







, N
(2.1) 
+
2.2-rasm 2.3-rasm 
E 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
q
1 
q
2 
R 
F 

---

43 
bunda: R – nuqtaviy zaryadlarni tutashtiruvchi chiziq yo’nalishidagi birlik vektori, 
m;

r
– nisbiy dielektrik singdiruvchanlik; 

0
– elektr doimiysi 











м
F /
10
854
,
8
36
10
12
9
0



q qiymatli nuqtaviy zaryadning R masofada 
vujudga keltiradigan elektr maydon kuchlanganligi Kulon qonuniga asosan 
quyidagicha ifodalanadi: 
,
4
2
0
R
q
r






B / m (2.2) 
Ikki yassi qoplama (elektrod)lar orasiga o’zgarmas (h) qalinlikdagi dielektrik 
joylashtirilsa, bu dielektrikning istalgan nuqtasidagi elektr maydonining 
kuchlanganligi o’zgarmas bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi: 
,
h
U


(2.3) 
bunda U – yassi qoplamalar orasidagi kuchlanish, V. 
Agar ichki va tashqi radiuslari r
1
, r
2
bo’lgan qoplamalar orasiga dielektrik 
joylashtirilsa va silindrik kondensator vujudga keltirilsa, o’q yo’nalishi bo’ylab x 
masofadagi elektr maydon kuchlanganligi quyidagicha aniqlanadi
34
1
2
ln
r
r
x
U


, (2.4) 
Qutblanganlik yoki qutblanish jadalligi (P) dielektrikning tashqi maydoni ta’siri 
ostida qutblanishini ifodalaydi. Tashqi elektr maydoni bo’lmaganida dielektriklar 
hajmidagi zarrachalar elektr momentiga ega bo’lmaydi. Chunki dielektrik 
hajmidagi molekula zaryadlarining algebraik yig’indisi nolga teng bo’ladi, ya’ni 
musbat va manfiy zaryadlarning og’irlik markazlari faza jihatidan bir-biriga mos 
keladi (2.4-rasm). 
34
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 38-bet 

---

44 
a) b) 
2.4-rasm. Dielektrik hajmidagi molekula zaryadlari 
Tashqi elektr maydoni ta’sirida dielektrik molekulalari tartibli joylashadi. 
Bunda dielektrikning elektr momenti (


- dielektrik barcha qutblangan 
momentlarining geometrik yig’indisi) noldan farq qiladi. Qutblanganlik 
dielektrikning ma’lum bir nuqtasi uchun elektr maydon kuchlanganligiga to’g’ri 
proportsional bo’ladi:
35