Elementar bolekshelerdiń payda bolıwı Fermionlar ham Bazonlar

Elementar bóleklerdiń kosmik kópligi
Elementlerdiń kosmik mo'lligi házirgi modellerine muwapıq úlken jarılıw nukleosintezi, álemniń kórinetuǵın materiyasinin baslanıw quramı shama menen 75% vodorod hám 25% geliy-4 (massada ) bolıwı kerek. Neytronlar bir joqarıǵa hám eki tómenge qaray, protonlar bolsa joqarıǵa hám tómenge qaray, kvarklardan ibarat. Basqa ápiwayı elementar bólekler (mısalı, elektronlar, neytrinolar yamasa hálsiz bozonlar) atom yadroları menen salıstırılaganda júdá kem bolǵanlıǵı sebepli, biz olardıń gúzetiletuǵın álemniń ulıwma massasına qosqan úlesin itibarsız qaldıriwimiz múmkin. Usınıń sebebinen, álemniń kórinetuǵın massasınıń kópshiligi proton hám neytronlardan ibarat, degen juwmaqqa keliw múmkin, olar hámmesi sıyaqlı barionlar, óz gezeginde joqarıǵa hám tómenge kvarklardan ibarat.
Bazi bir shamalarǵa kóre, shama menen 10 da 80 gúzetiletuǵın álemdegi bariyonlar (derlik pútkilley proton hám neytronlar). Gúzetiletuǵın álemdegi protonlarnin sanı dep ataladı.


Eddington nomeri.
Bólekler sanı boyınsha bazi bir shamalarǵa kóre derlik barlıq máseleler bunnan tısqarı qaranǵi materiya, shama menen 10 nıń kóp bólegin quraytuǵın neytrinalarda ushraydı. Basqa shamalarǵa kóre, bul shama menen 10 ǵa teń 97 elementar bólekler kórinetuǵın álemde ámeldegi (qaranǵi materiya ), tiykarınan fotonlar hám basqa massasız kúsh tasıwshılar.


Standart model.
Bólekler fizikasinin standart modeli quramında elementar elementlerdiń 12 ámeldegi fermionlar, olarǵa artıq bóleksheler sáykes keledi, sonıń menen birge, kúshler hám dáldalshılıq etetuǵın elementar bozonlar Xiggs bozon, 2012 jıl 4-iyulda xabar etilgen edi, itimal bul eki tiykarǵı tájiriybe High Hadron Kollayderi (ATLAS hám CMS ) tárepinen anıqlanǵan. Biraq, Standart Model keń tarqalǵan emes, bálki haqıyqattan da tiykarǵı teoriya, biraq ol menen sáykes keledime-joqpa ekenligi belgisiz. Eynshteyn " s ulıwma salıstırmalıq standart modeli tárepinen xarakteristikalanbaǵan gipotetik elementar bólekler bolıwı múmkin, mısalı graviton, júrgizetuǵın bólekshe tartıw kúshi hám spartikulalar, super simmetrik ápiwayı bólekshelerdiń serikleri.
Fermion
12 tiykarǵı fermionlar 3 ke bólingen awladlar hár biri 4 bóleksheden ibarat. Fermionlarinin yarımı leptonlar, olardıń ushewi elektr zaryadı -1, elektron dep atalǵan.
Kvark massalarınıń bahaların shama qılıw versiyasına baylanıslı kvant xromodinamikasi kvark óz-ara tásirin xarakteristikalaw ushın isletiledi. Kvarklar mudamı konvertda jaylasqan glyonlar ga kútá úlken massa beretuǵın kriteryalar hám barionlar bul jerda kvarklar payda boladı, sol sebepli kvark massaları ushın bahalardı tikkeley ólshew múmkin emes. Olardıń massaları átirapdaǵı glyonlardin nátiyjeli massası menen salıstırganda júdá kishi bolǵanı ushın esaplawdaǵı kiyim-kenshek ayırmashılıqlar massalarda úlken ayırmashılıqlardı keltirip shıǵaradı.