«emtning ele m en tían» atamasi qo‘ llanilganda elektromexanik tizim tarkibiga kiruvehi boshqaruv tizim larivama ’lum boshqaruv vazifalarini bajaruvehi konstruktiv yoki te X n ik q u rilm a la r tushuniladi

1. 
   E L E K T R O V IE X A N IK T I Z I M E L E M E N T L A R I T O ‘G * R IS ID A T U S H U N C H A
   
2. 
   «EMTning ele m en tían » atamasi qo‘ llanilganda elektromexanik tizim tarkibiga kiruvehi boshqaruv tizim lari v a m a ’lum boshqaruv vazifalarini bajaruvehi konstruktiv yoki te x n ik q u rilm a la r tushuniladi. E M T ning h a r b ir eleme nti bu m atem atik a n d o z a yoki zv e n o b o ‘lmay, balki konstruktiv jíh a tdan tugal texnik q u rilm ad ir. E le m en tlarn in g ichki tuzilishi, ishlash a s o s ­ lari, ichki jarayonlarning k ec h ish i va q u rilm alarn in g texnik jihatdan m u - rakkablik darajasi x ilm a -x il b o iish i ra u m k in . 1.1- rasmda E M T n in g tizim sxem asi tasvirlangan. E M Tning tark ib ig a 'kiruvehi elem entlar o ‘zining bajaradigan vazifalari va tizimdagi tutgan o‘rn ig a qarab bir n e c h a tu rg a b o ‘linadi. E MTning e le m e n tla ri energetik Tiolati nuqtayi nazaridan q a ra g a n d a ishchi va boshqaruv elem entlarga b o 'lin ad i. Ishchi elem entlardan o ‘tayotgan aso siy elektr energiya oqim i, m ex an ik energiyaga aylantirilib, ish ch i organ (I 0 )g a uzatiladi, bu qism lar E M Tning energetika qismi d eb h a m yuritiladi (1.1- rasm ning punktirli c h iziq d a n o ‘ng tarafida joylashgan qism lar). Elektromexanik tizim n ing ishchi elem en tlarig a m otor (M ), boshqariluvchi o ‘zgartkich (B O ‘) va ish c h i o rg an (1 0 ) bilan M ni bog‘lovchi k in em a - tik zanjir (K Z )lar kiradi. IVlotorning k irish elek tr zanjirlari k o ^ satk ich la ri bilan chiqish m exanik ko'rsatkichlari o rasidagi bog‘lanishlar «Elektr y uritm a asoslari» kursida m ufassal o ‘rg an ilad i. U shbu kursda esa EM T ning ish c h i elem entlaridan, asosan, b o sh q arilu v ch i o ‘zgartkichlargina o ‘rg an ilad i.
   
3. 
   
   
4. 
   B oshqariluvchi o ‘ zgartkichlar vazifaviy xususiyatlariga qarab uch toifaga b o 'lin a d i: ku ch lan ish o ‘zgartkichlari (kuchlanish m an b alari), tok o ‘zg a rtk ich la ri (to k m anbalari) va chastota o‘zgartkichlari. Energiyani o ‘zgartirish vositalariga qarab o ‘zgartkichlar elektromexanik (o'zgarrnas va o ‘zg aru v ch an to k generatorlari), elektromagrtit (m agnit) kuchaytirgichlar, induktiv-sig‘im liparam etrik tok o‘zgartkichlari va eleklr (yarimo'tkazgichli) o ‘zgartkichlarg a b o ‘linadi. Z a m o n a v iy o ‘zgartkichlarning asosiy qism ini y a rirn o ‘tkazgichli o 'zg artk ich lar, y a’ni tiristorli va tranzistorli o ‘zgartkichlar tashkil etib, ular o'zgaruvchan to k n i o'zgarmasga, impuls kengligi boshqariladigan o'zgarmas tok va bevosita ham da bilvosita chastota o ‘zgartkicfilar sifatida elektromexanik tizim larda keng q o ‘llaniladi. Boshqaruv elem ent la ri E M T ta rk ib id a egallagan o ‘m iga qarab ikki guru hga bo‘linadi: 1. EMTning dinam ik va statikxiususiyatlarini ham da harakat vazifalarini shakllantiruvchi elem e n tla r, b u lar E M T boshqaruv tizirnini tashkil e tu v - chi rostlagichlar, o ‘lch o v o ‘z g a rtk ic h la r, h ar xil o ‘zgartkichlar va b o sh q a shunga o‘xshash vazifalarni bajaruvchi elem en tlar. 2. Ishchi element tarkibiga ajralm as bo ‘lak b o ‘lib kiruvchi va elem entning m atem atik ifodasida u bilan yaxl itlikni aks ettiruvchi elem en tlar, b u l a r nnasalan, tiristorlarni boshqarishda ishlati ladigan kom m utatsion zanjirlar. BLrinchi guruhga kiruvchi boshqaruv elem en tlari ushbu kursda m ufassal o ‘rganiladi va bu g u ru h o ‘z n av b a tid a b i r necha guruhchalarga b o 'lin a d i, bular: EIVIT ko‘rsatkichlarini rostlashga x iz m a t qiluvchi turli xildagi sozlovchi va rostlovclii qurilm alar; teskari bog‘lanish z a n jirla rid a g i sig n allarn i hosil qiluvchi va sh a k lla n ­ tiruvchi sifatida fo y d a la n ila d ig a n e le k trik h am d a n o elek trik o 'lc h o v o'zgartkichlari; boshqaruv qism lari kirish va c h iq is h signallarining o ‘zaro tok tu ri, darajasi kali ko'rsatkichlari b o ‘y ich a m oslashtiruvchi qurilmalar. Tcxnikijrosi n u q tay i n azarid an u sh b u guruhlashtirish EM T b o sh q aru v elem entlariningjudax:ilrna-xil b o ‘lishi rn u m k in lig in i taqozo qiladi. IM isol uchun, vazifalovchi q u rilm a u zlu k siz v a uzlukli-raqam li tezlatkich u z a tkichlar asosida yaratilishi yoki mant iqiy ele m entlar asosida dasturiy bloklardan ito ra t boTishi m u m k in . R.ostlagich q u rilm alar sifatida o p e ra ts io n kuchaytirgichlar asosida y a r a - tilgan tipik bloklar isblatilm oqda. O 'zgaruvchan va o ‘z g a rm a s to k tax o g en erato rla ri, sclsinlar, induktivli ham da optik aylanuvchi o ‘lchov o ‘zg a rtk ich lar, shuningdek, tok, k u c h la - nish, quw at va boslxqa elektr k a tta lik la r o'zgartkichlari ham o‘lc h o v o ‘zgartkiclilari g u a ih in i tashkil etad i. Fazaviy d etek to rla r, em m ito rli q ay targ ich lar, q u w a t kuchaytirgichlar, raqam -uzluksiz va u zlu k siz-raq am li o ‘zg a rtk ich lar m oslovchi q u rilm alarn i tashkil etadi. Shunday qilib, rostlagichlar, o ‘lchov o'zgartkichlari va m oslashtiruvchi elementlarvazifasini fa q a t uzluksiz signallarda ishlovchi qurilm alargina em as balki diskret-raqamli q u rilm alar h a m b a ja ris h i m um kin. U zluksiz s ig n a llarda ishlovchi vazifalovchi va ro stla g ic h la r sifatida m oslashtirilgan m ik ro E H M ning hisoblash qvirilm alari b a m ish latilish i m um kin.
   

1111111111111111111111111111111111
3.3. Pnevmatik va gidravlik signal kuchaytirgichlar Pnevmatik va gidravlik signal kuchaytirgichlar chiqish quvvatini (signalini) kuchaytirish uchun ishiatiladi. Ulami ishlashi suyuqliklami qisilmasligiga asoslangan. Gidravlik kuchaytirgichlar turli tuzilishga va turlarga ega. To‘siqli qopqoqli va prujinali gidravlik kuchaytirgichlar ko‘p tarqalgan. Pnevmatik va gidravlik kuchaytirgichlaming ishlashi, qurilmalarda prujinaning zo‘riqishini, to‘siq va qopqoqlaming holatini o ‘zgartirishining boshqarilishini nazorat qilish orqali bajariladi. Kuchaytirgich ishini stabillash yoki kuchaytirishni oshirish uchun ularda teskari boglanish qoMlaniladi. Teskari boglanish orqali kuchaytirish chiqishdagi signalning bir qismi uning kirishiga beriladi. Quyidagi З.б.-rasmda kuchaytirgichning funksional sxemasi keltirilgan.

/ ? - teskari bogManish koeffitsiyenti. Kuchaytirgich kirishiga beriladigan chiqish signalining qismi Xtb-p U . Teskari boglanish «+» yoki «-» bo‘ladi.+ —►X+Xib=X+fiU -*X-X(b=X-Bu.+boMganda kuchaytirish koeffitsiyenti ko‘payadi. - boMganda kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi. K o‘pincha, kuchaytirgichning barqaror ishlashini ta’minlash uchun teskari bogManishdan foydalaniladi. Chiqish zanjiridagi signal m a'lum qismining kirish zanjiriga uzatilishi teskari bog‘lanish deb ataladi. Teskari bogManish manfiy va musbat bo‘lishi mumkin. Musbat teskari bog‘Ianish generator kaskadlarida qo‘lIanadi. Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari bogManishdan foydalaniladi (musbat teskari bogManish kuchaytirgichlar uchun zararlidir). Teskari bogManish kuchlanishi chiqish kuchlanishining ma’lum qismini tashkil qiladi va teskari bogManish koeffitsiyenti (P) bilan xarakterlanadi. Teskari bogManishli kuchaytirgichlarda:

R^qarshiligi teskari bogManish zanjiri bo‘lib, chiqish zanjiridagi kuchlanishni qisman kirish zanjiriga uzatadi. Shuning hisobiga boshlang‘ich ish nuqtasining parametrlari stabillashadi. Pnevmatik va gidravlik signal kuchaytirgichlar tuzilishi va ishlash prinsipi jihatidan bir xil bo4 lib, chiqish quw ati katta boMgani uchun ular ijrochi elementlarga bevosita ta’sir qila oladi va ko‘pincha ijrochi elementlar bilan bir korpusda tayyorlanadi. Pnevmatik signal kuchaytirgichining prinsipial sxemasi 3.12, a rasmda ko‘rsatiIgan. Yuqori bosimli havo (R,) bosim tushirgich drossel 1 dan o‘tib, kamera 2 da pastroq bosim R ga aylanadi. To‘siq 3 ga ta’sir qiluvchi signal (kirish signali) Xk bo‘lmasa naycha 4 ochiq bo‘ladi, bosim R atmosferaga chiqib ketadi. Shunda kamera ichidagi bosim atmosfera bosimiga teng bo‘lib qolishi ham mumkin. Kirish signali Xk ning to‘siq 3 ga ta’siri natijasidato‘siq naychani berkita boshlaydi, shunda havo bosim boshqarish kanali 5 orqali ijrochi mexanizm kamerasi 6 ga o‘tadi va undagi porshen 7 dagi prujina 8 ning kuchni engib, porshen shtogini Fch kuch bilan suradi. Shtokni suruvchi kuch Fch to‘siq 3 ni suruvchi kuch Xk ga nisbatan kuchaygan va ancha katta boMadi. Ba’zi bir shu tipdagi kuchaytirgichlarni quvvat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti 10M 07 gacha etadi. Pnevmatik kuchaytirgichlar gazning kuch oqimlari bilan boshqarish uchun ishiatiladi. Bunda boshqarish signalining kichik quw ati chiqish signalining katta quvvatiga o‘zgaradi. Pnevmatik kuchaytirgichning ijro mexanizmi quyidagi rasmda ko‘rsatilgan. Membrana yopuvchi elementni pastga siljitadi, gazni atmosferaga chiqish yocIini yopadi va kuchaytirgichni chiqish liniyasiga o‘tish yo‘Iini ochadi. Qachonki gazning atmosferaga chiqishi to‘Iiq yopilganda chiqish bosimi ta’minlash bosimiga teng bo4lib qoladi. Boshqarish bosimi yo‘qolganda yopuvchi elem ent ta’minlash Iiniyasidan kuchaytirgichning chiqish liniyasiga o‘tish yo‘lini qayta yopib. yuqori ko‘tarilgan holatga o‘tadi. Bu holatda chiqish bosimi atmosfera bosimiga teng boMadi. Boshqarish bosimining kuchi statik holatda prujina kuchi bilan kompensatsiyalanadi.

Gidravlik signal kuchaytirgichning prinsipial sxemasi 3.12, b rasmda ko‘rsatiIgan. Bunda bosimli oqim trubkasi 3 kuchaytirgichli asosiy qismi hisoblanadi. U o‘q 5 ga o‘matiladi. Datchikdan keladigan (kuchaytirgichga kiruvchi) signal Xk trubkadagi nuqta ikkiga ta’sir qiladi. Signal Xk bo‘lmagan paytlarda (trubkaning neytral holatini saqlash uchun) uning pastki qismiga posangi 1 o‘matiladi. Agar datchikdan keladigan kuchaytirgichga kiruvchi signal Xk oqim trubkasini o 4ng tamonga sursa, suyuqlik oqimi porshenning o‘ng tamoniga kattaroq Rj bosim bilan ta’sir qiladi, ya’ni К>К bo‘ladi, porshen chap tamonga suriladi. Aksincha, datchikdan keladigan signal Xk ta’sirida oqim trubkasi chap tamonga surilsa, R, > boMadi va suyuqlik oqim porshenni o‘ng tamonga suradi. Agar oqim trubkasining bir chetki holatidan ikkinchi chetki holatiga (1-2 mm.) surish uchun datchikdan keladigan signalning kuchi I O'1 N miqdorida boMsa, porshen shtokidan olinadigan kuchning miqdori 103N gacha etadi. Bu tipdagi kuchaytirgichlaming kuchaytirish koeffitsiyenti 104ga teng. So‘nggi vaqtlarda havo va suyuqlikli kuchaytirgichlar kaskadi keng qoMlanilmoqda. Birinchi kuchaytirgichlar kaskadi pnevmokuchaytirgich boMsa, ikkinchi kaskad gidrokuchaytirgichdan iborat bo'lishi mumkin.

5.