Energetika saoati atrof muxit. Muqobil energiya manbalari

ENERGETIKA SAOATI ATROF MUXIT. MUQOBIL ENERGIYA MANBALARI
Boqidinov Boburmirzo Bakirjon o’g’li
Talaba , Farg’ona politexnika insituti, Farg’ona shahri
[e-mail]
Energetika korxonasining atrof-muhit bilan o'zaro ta'siri yoqilg'ini qazib olish va ishlatish, energiyani aylantirish va uzatishning barcha bosqichlarida sodir bo'ladi. Issiqlik elektr stantsiyasi havoni faol ravishda iste'mol qiladi. Olingan yonish mahsulotlari issiqlikning asosiy qismini elektr stantsiyasining ishchi organiga o'tkazadi, issiqlikning bir qismi atrof-muhitga tarqaladi va bir qismi yonish mahsulotlari bilan mo'ri orqali atmosferaga chiqariladi. Atmosferaga chiqadigan yonish mahsulotlari tarkibida azot oksidlari, uglerod, oltingugurt, uglevodorodlar, suv bug'lari va qattiq, suyuq va gazsimon holatdagi boshqa moddalar mavjud.. Pechdan chiqarilgan kul va shlaklar litosfera yuzasida kul va shlakli chiqindilarni hosil qiladi. Bug' generatoridan turbogeneratorgacha bo'lgan bug 'quvurlarida, turbogeneratorning o'zida issiqlik atrof-muhitga yo'qoladi. Kondensatorda, shuningdek, qayta tiklanadigan ozuqa suvini isitish tizimida kondensatsiyaning issiqligi va kondensatning o'ta sovishi tashqi rezervuarning sovutilgan suvi tomonidan qabul qilinadi. Elektr stantsiyalarining kondensatorli sovutish tizimidagi katta sovutish minoralari stansiyalar hududida mikroiqlimni sezilarli darajada namlaydi, past bulutlar, tumanlar paydo bo'lishiga yordam beradi, quyosh nurini kamaytiradi, yomg'ir yog'ishiga olib keladi, qishda esa - sovuq va muz.
Issiqlik elektr stansiyalari va atom elektr stantsiyalarida suvning asosiy iste'molchilari turbinali kondensatorlardir. Suv iste'moli bug'ning dastlabki va yakuniy parametrlariga va texnik suv ta'minoti tizimiga bog'liq. Qozon agregatlarining isitish yuzalarini yuvishda xlorid kislotasi, gidroksidi soda, ammiak, ammoniy tuzlari, temir va boshqa moddalarning suyultirilgan eritmalari hosil bo'ladi. IESlarning gidrosferaga ta'sirining asosiy omillari issiqlik chiqindilari bo'lib, uning oqibatlari quyidagilar bo'lishi mumkin: suv omborida haroratning mahalliy doimiy o'sishi; haroratning vaqtincha umumiy ko'tarilishi; muzlash sharoitidagi o'zgarishlar, qishki gidrologik rejim; suv toshqini sharoitlarining o'zgarishi; yog'ingarchilik, bug'lanish, tuman taqsimotining o'zgarishi. Iqlim o'zgarishi bilan birga, issiqlik chiqindilari suv havzalarining suv o'tlari bilan haddan tashqari ko'payishiga, kislorod balansining buzilishiga olib keladi, bu daryolar va ko'llar aholisining hayotiga tahdid soladi. IESlarga qaraganda atmosferaga sezilarli darajada kamroq zararli chiqindilar chiqaradi. Shunday qilib, atom elektr stantsiyasining ishlashi atmosferadagi kislorod va uglerod gazining tarkibiga ta'sir qilmaydi, uning kimyoviy holatini o'zgartirmaydi. Eng katta xavf atom elektr stansiyalaridagi avariyalar va radiatsiyaning nazoratsiz tarqalishi bilan bog'liq. AES faoliyatining ikkinchi muammosi - bu termal ifloslanish.
GESlar tabiiy muhitga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, bu qurilish paytida ham, foydalanish paytida ham o'zini namoyon qiladi. GESlar oldida suv omborlari qurilishi hududlarni suv bosishiga olib keladi. Gidrologik rejimning o'zgarishi va hududlarning suv bosishi suv massalarining gidrokimyoviy, gidrobiologik va gidrogeologik rejimlarining o'zgarishiga olib keladi. Suv omborlari yuzasidan namlikning intensiv bug'lanishi bilan mahalliy iqlim o'zgarishi mumkin: havo namligining oshishi, tumanlarning paydo bo'lishi, shamolning kuchayishi va boshqalar. GES ob'ektlari suv massalarining muz rejimiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi: muzlash vaqti, muz qoplamining qalinligi va boshqalar.
O'zbekiston Respublikasi o'z mustaqilligini e'lon qilgunga qadar tabiiy atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy resurslardan foydalanish bo'yicha ishlab chiqilgan qonun va me'yoriy hujjatlarga sobiq ittifoq manfaatlari doirasida amal qilinar edi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha boshqaruv va nazorat ishlari bir necha tashkilotlar vakolatiga yuklatilgan bo'lib, tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bir tizimga birlashmagan, aksariyat hollarda bir-birlari funksiyalarini takrorlashar, kuch va mablag'lardan foydalanish tarqoq holda edi. Natijada tabiatni muhofaza qilish ishlarining samaradorligi pasayib ketdi. O'zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va respublikaning ijtimoiy yo'naltirilgan bozor munosabatlariga o'tishi munosabati bilan tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni boshqarish tizimi va uning huquqiy asoslarini kafolatlovchi qonunlar va me'yorlar ham tubdan o'zgardi. O'zbekiston Respublikasi hududida atrof-muhit muhofazasini tashkil etish Respublika Vazirlar Mahkamasi, Respublika va viloyatlardagi tabiatni muhofaza qilish Davlat qo'mitalari, Davlat boshqaruvining tegishli mahalliy organlari tomonidan amalga oshiriladi. lumladan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tabiat muhofazasini tashkil etishdagi vakolatlari quyidagilardan iborat:

• 
  Tabiatni muhofaza qilishga doir yagona siyosat yuritish.
  
• 
  Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni tartibga solish.
  
• 
  Tabiiy resurslarni baholash va respublika ahamiyatiga molik tabiiy resurslar zaxiralarini tasdiqlash.
  
• 
  Ekologik jihatdan tang vaziyatlar, tabiiy ofatlar va falokatlarning oIdini olish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish.
  
• 
  Tabiiy ofatlar va yirik halokatlar oqibatlarini tugatish chora-tadbirlarini amalga oshirish.
  
• 
  Tabiiy resurslardan foydalanganlik, atrof-muhitni ifloslantirganlik, chiqindilar, zararli ta'sir etuvchi moddalarni joylashtirib tashlaganlik uchun haq to'lash tartibini, shuningdek, tabiiy resurslardan foydalanish, chiqindilarni joylashtirish, chiqindilarni joylashtirish limitlarini belgilash.
  
• 
  Ekologiik ta'lim-tarbiya tizimini yaratish va uning amal qilishini ta'minlash.
  
• 
  Tabiatdan maxsus tartibda foydalaniladigan hududlarning chegaralarini va xo'jalik faoliyati rejimlarini tasdiqlash.
  
• 
  Tabiatni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasida davlatlararo munosabatlarni rivojlantirish.
  

Qayta tiklanuvchi energiya manbalari qurilmalaridan foydalanishga bir qadar salmoqli mablag’ sarflansa-da, ular iqtisodiy jihatdan o’zini oqlaydi. An’anaviy yoqilg’i bilan ishlaydigan energetika tufayli havoga chiqayotgan oltingugurt, azot, uglerod oksidlari uzoq masofaga tarqaladi. Bundan tashqari, ular yomg’ir suvlari bilan qo’shilib, kislota birikmalariga aylanadi hamda yomg’ir tarkibida yerga tushib, o’simliklarga, tuproqqa salbiy ta’sir ko’rsatadi. Atrof muhitda bunday kislotalarning ko’payishi oqibatida, og’ir metallar oziq-ovqatlarga va pirovardida shu mahsulotlar orqali inson

organizmiga ta’sir ko’rsatadi. Bunda bir zarar ikkinchi bir zararni ham o’zi bilan birga olib keladi. Qayta tiklanadigan energiya – yer biosferasida to’xtovsiz qayta tiklanadigan va insoniyat miqyosida tuganmas hisoblanadi. Ular – quyosh energiyasi, shamol, okean, daryo, yer osti konlari, bioenergiyadir. Qayta tiklanadigan energiyaning asosiy foydali tomoni tuganmasligi va ekologik sofligidir. Undan foydalanish sayyoraning
energiya muvozanatini o’zgartirmaydi, ya’ni tabiat jarayonlariga ta’sir etmaydi.

Quyosh – eng yaqin yulduz, usiz bizning sayyoramizda hayot bo’lishi mumkin emas. Kishilar o’zining hayotida quyosh energiyasidan u yoku bu usul bilan bu haqida o’ylab ham o’tirmay, foydalaniladilar.

Shamol – havoning harakatdagi oqimi. Havoning harakati yer yuzasini quyosh tomonidan notekis qizdirishga sabab bo’ladi. Yer yuzasi harxil shaklga – yer va suv fazosiga ega bo’lgani sababli, u kelayotgan issiqlikni har xil hajmda qabul qiladi.
Suv energiyasi– tog’larda yomg’ir yog’sa yoki muz va qor erisa, suvi pastga qarab buloq, jilg’a, suv o’zanlaridan oqadi, yuqoridan pastga daryo hosil qilib, dengiz va okeanga qo’shilib ketadi yoki sahrolarda singib yo’qoladi.
Dengiz suvining ko’tarilish va qaytish energiyasi – dengiz suvining ko’tarilish va qaytishi oy va quyoshning gravitasiyasi hamda Yerning aylanishi tufayli hosil bo’ladi.
Dengiz to’lqin energiyasi – dengiz va okean yuzasida esadigan shamol tufayli hosil bo’ladigan to’qindan paydo bo’ladi. Hisob-kitoblarga ko’ra, dunyodagi okeanlarning qirg’ogidagi to’lqinlar energiyasining jami 2 dan 3 milliongacha megovatt energiyani tashkil etadi.
Geotermal energiya – Yer yuzasi quyosh singari issiqlik energiyasini nurlantiradi. Bu energiya geothermal energiya deb atalib, u odamlarni issiqlik va elektr energiyasi bilan ta’minlashi mumkin. Uni ishlab chiqarish atrof-mihitni ifloslantirmaydi, ya’ni ekologik toza hisoblanadi.
FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YХATI
1. Бобылев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика
природопользования. Учебник. – Москва: 2003. – 567 с.
2.www.uz.wikipediya.org
3.www.eco.gov.uz
4. P.S.SULTONOV Ekologiy a va atrof muhitni muhofaza qilish asoslari.