Energiya resurslari tarmoqlarida davlat sektori ulushining yuqoriligi

2.2. Sanoat korxonalarida omillar asosida risklarni boshqarish tizimini modellashtirish
Mamlakatimizning geografik joylashuvi, ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati va inson resurslari xizmatlar bozorini rivojlantirish uchun muhim shart-sharoit yetarli ekanligini ko`rsatadi. Faoliyat ko`rsatayotgan sanoat korxonalari faoliyati tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, bozor islohotlarini amalga oshirayotgan mamlakatlarning aksariyati hozirgi kunda sanoat ishlab chiqarishi sohasida quyidagi bir qator umumiy muammolarga duch kelmoqda:
- sanoatning ayrim tarmoqlarida ishlab chiqarishni monopollashtirish darajasining yuqoriligi;
- energiya resurslari tarmoqlarida davlat sektori ulushining yuqoriligi;
- bir qator tarmoqlarda yaratiladigan mahsulotlar uchun narxlar va tariflarni shakllantirishda ma`muriy usullarining saqlanib qolishi.
Risklarni boshqarish deganda tashqi va ichki omillarning ta`sirini, aniqlangan risklarning har biri bilan ishlashning yuqori samarali usullarini amalga oshirishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini hisobga olgan holda vakolatli va aniq sharoitlarga mos holda ishlab chiqish va asoslashga qaratilgan murakkab uzluksiz jarayon tushuniladi¹.
Ilmiy adabiyotlarda risklarni aniqlash muammosiga mavjud yondashuvlarni tahlil qilish odatda riskni to`liq yoki qisman noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishda qo`shimcha daromad, foyda yoki daromad shaklida ijobiy natija olish imkoniyati, shuningdek, muayyan vaziyatlarni, tashqi va ichki omillarning ta`sirini hisobga olgan holda rejalashtirilgan natijaga nisbatan zararlar shaklidagi salbiy natija sifatida ko`rib chiqishga imkon beradi. Yuzaga kelishi mumkin bo`lgan barcha risklarni ikkita katta guruhga bo`lish mumkin²:
1. Salbiy risklar – yuzaga kelishi orqali salbiy yoki neytral oqibatlarga olib keluvchi xatarlar.
2. Ijobiy risklar – salbiy va neytral oqibatlardan tashqari har qanday qo`shimcha foyda olish mumkinligini nazarda tutuvchi tasodifiy o`zgarishlarni aks ettiruvchi xatarlar, ularning salohiyati o`zining ijobiy ta`siri bilan xarakterlanadi.
Sanoat tarmoqlaridagi risklarni boshqarishning o`ziga xos xususiyatlari bozorning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat tarmoqlarida davom etayotgan bozor o`zgarishlari quyidagi turlarga bo`linadi:
- mahsulotlarga bo`lgan birlamchi talabning kuchayishi;
- mavjud ishlab chiqarish tsikllarining birikishi natijasidagi texnologik o`zgarishlar;
- o`zgaruvchan marketing kanallari;
- tizimli yondashuv asosida sanoat mahsulotlari bozorlarining qayta aniqlanishi va boshqalar.
Sanoat korxonalarning faoliyati ob`yektiv ravishda noaniqlik va tavakkalchilikning sezilarli ulushini o`z ichiga oladi. Bu risk sub`yektiv va ob`yektiv omillarning korxona xo`jalik faoliyatiga tasodifiy ta`siri bilan bog`liq. Har bir ishlab chiqarish va iqtisodiy tizim o`z faoliyati davomida o`z hayot tsiklining bir qator bosqichlaridan o`tadi va tabiiyki, ularning har biri ma`lum darajada noaniqlik bilan tavsiflanadi. Shunga asoslanib, sanoat korxonasini samarali boshqarish uchun o`zgaruvchan muhitda uni boshqarish o`z ichki muhiti (xolislik, ishlab chiqarish va umumiy xarajatlar miqdori, rentabellik, yangi texnologik uskunalarni sotib olish imkoniyatlari va boshqalar) haqida eng ishonchli ma`lumotga ega bo`lishi kerak.
Sanoat korxonalari tomonidan tahlil uchun to`planadigan tashqi muhit (xizmatlarga bo`lgan real talabning mavjudligi va hajmi, hamkorlarning to`lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligi, tariflar, narx siyosati, bevosita va bilvosita raqobatchilarining harakatlari va boshqaruv qarorlari) to`g`risidagi ma`lumotlar ko`pincha bir tomonlama, to`liqsiz, noaniq va turlicha sifatga ega bo`ladi. Ushbu ma`lumotlar tahlili natijasida korxonani boshqarish jarayonida ma`lum bir noaniqlik yuzaga keladi va ushbu noaniqlik sharoiti uchun, bir tomondan, turli stsenariylar ishlab chiqiladi, ikkinchi tomondan esa – kompaniya xulq-atvorining yagona optimal modeli ishlab chiqiladi.
Risklar sanoat korxonasining rejalashtirilganidan tashqari qo`shimcha xarajatlarni amalga oshirishi yoki haqiqiy daromadlar salbiy hodisalar (tashqi yoki ichki muhitda) natijasida rejalashtirilganidan past bo`lishi ko`rinishida yuzaga keladi. Sanoat tarmoqlarida risklar bilan bog`liq yo`qotishlar mehnat, moliyaviy, moddiy, vaqtinchalik va maxsus yo`qotishlarga bo`linadi. Bu yo`qotishlarning qiymatini baholash logarifmik, integral, zanjirli almashtirishlar va boshqa usullarni o`z ichiga olgan omilli tahlil yordamida amalga oshirilishi mumkin. Sanoat korxonalari faoliyatining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda risklarni baholashda logarifmik va integral baholash usullardan foydalanish eng maqbul usuldir. Chunki ushbu omilli baholash modellari, odatda, keng qamrovli ko`rsatkichlariga ega va bu tahlil qilinayotgan korxona faoliyatiga har tomonlama baho berish imkonini beradi.
Quyida risk ko`rsatkichlarining multiplikativ bog`liqligida omilli ta`sirini baholashning logarifmik va integral usullarini qo`llashning iqtisodiy-matematik mohiyatini ko`rib chiqamiz:
(2.1)
Bu yerda: – omillar ko`rsatkichlari;
– samarali omil hisoblanadi.
Ishlash ko`rsatkichining nisbiy o`zgarishini olish uchun tenglamaning har bir qismi rejalashtirilgan ishlash omiliga ( ) bo`lib chiqiladi:
(2.2)
Natijada quyidagi ko`rinishdagi umumlashgan bog`lanishga ega bo`linadi:
(2.3)
Matematik o`zgarishlar kiritilgan bog`lanishlar ko`rinishiga keltirilgan 2 va 3 bog`lanishlarni logarifmlaymiz:
(2.4)
Natijaviy ko`rsatkichning o`zgarishini hisoblash uchun tenglamaning har ikki qismini ko`paytuvchiga ko`paytiriladi va tenglamaning chap qismi olinadi.
. (2.5)
bog`lanish logarifmlari har bir ko`rsatkichning natijaviy ko`rsatkichdan umumiy chetlanishlar ta`siri ulushini beradi.
n→∞ intilgan sharoitda funktsiya uchun natijaviy ko`rsatkichning o`zgarishiga omillar ta`sirining miqdoriy o`lchamlarining har qanday hisobi integral usulda amalga oshiriladi:
(2.6)
(2.7)
Bu holda barcha mustaqil omillar ma`lum oraliqda o`zgarib, samarali parametr o`lchamining umumiy o`zgarishiga olib keladi, ya`ni iqtisodiy jarayonga determinirlangan va davriy komponentlarining ta`sir darajasi aniqlanadi.
O`zgarishlarning tasodifiy komponenti intervali bilan uning bu intervalda ishlashi o`rtasida o`zaro teng bo`lmagan qarama-qarshiliklar oralig`ining kattaligi tasodifiy komponentning o`zgarishi bilan aniqlanadi va aniqlangan intervalda uning yuzaga kelish ehtimoli mavjud. Shunga ko`ra, tasodifiy komponentlarni amalga oshirish oraliqlari mustaqil omillarning o`zgarish oraliqlari sifatida qabul qilingan omilli modelni qo`llash orqali riskdan yo`qotilishi mumkin bo`lgan ehtimoliy yo`qotishlar aniqlanadi.
Sanoat tarmoqlari uchun daromadga ta`sir etuvchi yalpi daromad hajmi va yalpi daromad darajasi riskni baholashda birlamchi ahamiyatga ega. Agar bir mahsulotdan olinadigan daromad va yalpi daromad (yalpi daromadning daromadga nisbati sifatida) o`zaro bog`liq bo`lmasa, u holda bu omillar uchun bir xil xavf ehtimolini yuzaga keltiruvchi turli darajadagi o`zgarish va ta`sir omillari ushbu darajaning qiymatiga bog`liq bo`ladi.
Sanoat korxonalari faoliyatida ehtimoliy risk yo`qotishlariga ta`sir etuvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
- raqobatchilar tomonidan to`g`ridan-to`g`ri sotilgan o`xshash mahsulotlar ulushining oshishi tufayli korxona mahsulotlariga talabning pasayishi natijasida sotish hajmining pasayishi;
- xizmat birligiga belgilangan xarajatlarning ortishi tufayli sotish hajmining rejalashtirilgan hajmga nisbatan kutilmagan pasayishi;
- mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ayrim resurslar uchun xarid narxidagi tebranishlar (o`sish yoki pasayish);
- korxona tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar sifatining pasayishi;
- soliqlar, jarimalar va boshqa ajratmalarning oldindan aytib bo`lmaydigan o`zgarishlari;
- bozor konyukturasidagi o`zgarishlar ta`sirida prognoz narx darajasiga nisbatan ko`rsatilgan mahsulotlar uchun o`rtacha bozor narxlari darajasining kutilmagan pasayishi.
Yuqorida ko`rib o`tilgan fikrlar va yondashuvlardan kelib chiqqan holda, sanoat korxonalarida risklarning yuzaga kelish vaziyatlarini hamda ularni boshqarish, ya`ni risklarni bartaraf etish yoki kamaytirish imkoniyatlarini o`rganib chiqamiz.