Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlar va ularning tahlili

Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlari (moliyaviy mustaqillik (avtonomiya), moliyaviy qaramlik, o‘z va qarz mablag‘larining nisbati, o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik, o‘z aylanma mablag‘larining to‘planish koeffitsiyenti kabi) va ularning tahlili.
Reja:

1. 
   Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlar va ularning tahlili
   
2. 
   Moliyaviy barqarorlikning o‘z mablag‘lari va majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari
   
3. 
   Moliyaviy barqarorlikning koeffitsiyentlari tahlili
   
4. 
   Moliyaviy barqarorlikni dinamik tahlili
   

Shuni alohida qayd etish lozimki, moliyaviy barqarorlikni baholashda moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobida qandaydir yagona tizimga tayanilmaydi. Ularning turli manbalarda turlicha turlari va tarkibi keltiriladi.

Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari – kompaniya egalari va kreditorlar o‘rtasidagi tavakkalchilikning qanday taqsimlanganligini ko‘rsatadi.
Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari sifatida – balansning aktivi va passivi tarkibini tavsiflovchi, aktivlar va passivlarning alohida obyektlari o‘rtasidagi munosabatlarni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi.
Moliyaviy holat va barqarorlikni koeffitsiyentlarda baholash korxonaning joriy va istiqboldagi moliyaviy ahvoliga baho berishda eng maqbul usul hisoblanadi.
Moliyaviy barqarorlikni ko‘rsatkichlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- moliyaviy barqarorlikning o‘z mablag‘lari va majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari;
- moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlari.
Moliyaviy barqarorlikning o‘z mablag‘lari va majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari

Koeffitsiyentlar	Aniqlanishi	Belgilar izohi
Moliyaviy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsiyenti	O‘MM/BJ	O‘MM– O‘z mablag‘lari manbayi BJ – Jami mablag‘lar
O‘z mablag‘lari manbasi va majburiyatlar nisbati koeffitsiyenti	O‘MM/M	M – Majburiyatlar
Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti	BJ/O‘MM	BJ – Balans jami
Jalb qilingan sarmoyaning jamlanganlik koeffitsiyenti	JQK/JK	JQK – Jalb qilingan kapital (M) JK – Jami kapital (BJ)
Xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti	O‘AMN/XK	O‘AMN – O‘z aylanma mablag‘lari naqdligi
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti	O‘MM/JQK	JQK – Jalb qilingan kapital (M)
Majburiyatlarning o‘z mablag‘lariga nisbati koeffitsiyenti	M/O‘MM	M – Majburiyatlar O‘MM – O‘z mablag‘lari manbasi
Qarz kapitalini to‘planganlik koeffitsiyenti	M/BJ	M – Majburiyatlar (qarz kapitali) BJ – Jami mablag‘lar
Uzoq muddatli majburiyatlarning jami mablag‘lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog‘i koeffitsiyenti	UMM/ BJ, M	UMM – Uzoq muddatli majburiyatlar
Joriy majburiyatlarning jami mablag‘lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog‘i koeffitsiyenti	JM/ BJ, M	JM – Joriy majburiyatlar
Kreditorlik majburiyatlarining jami mablag‘lar va majburiyatlardagi salmog‘i koeffitsiyenti	KM/ BJ, M	KM – Kreditorlik majburiyatlari

Moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlari

Koeffitsiyentlar	Aniqlanishi	Belgilar izohi
Joriy aktivlarning o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga manbalanish koeffitsiyenti (sof oborot aktivlar)	(O‘MM+UMKQ-UMA)/JA	UMKQ – Uzoq muddatli kreditlar va qarzlar UMA – Uzoq muddatli aktivlar
Joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti (umumiy to‘lovga qobillik)	JA/JM	JM – Joriy majburiyatlar JA – Joriy aktivlar
Joriy majburiyatlarning joriy aktivlarga nisbati koeffitsiyenti	JM/JA	JM – Joriy majburiyatlar JA – Joriy aktivlar
Joriy aktivlarning o‘z mablag‘lari manbasi bilan qoplanish koeffitsiyenti	O‘MM/JA
O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli jalb qilingan mablag‘larni zaxira, xarajatlarni qoplash koeffitsiyenti	(O‘MM+UMKQ-UMA)/ZX	ZX – Zaxira va xarajatlar
Uzoq muddatli aktivlarning o‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarzga olingan mablag‘lari bilan manbalanish koeffitsiyenti	(O‘MM+UMKQ)/UMA	UMKQ – uzoq muddatli kreditlar va qarzlar

Korxonalar moliyaviy barqarorligiga baho berishda avtonomiya, moliyaviy qaramlik, o‘z va qarz mablag‘lari nisbati, o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik, manyovrlik, xususiy kapitalning jamlanish koeffitsiyentlariga muhim ahamiyat qaratiladi.

Xalqaro amaliyotda moliyaviy barqarorlikning muhim ko‘rsatkichlari qatoriga: avtonomiya koeffitsiyenti; kapitallashuv koeffitsiyenti (sapitalization ratio); aktivlarni qoplash koeffitsiyenti (asset coverage ratio); investitsiyalarni qoplanish koeffitsiyenti; foizlarni qoplash koeffitsiyenti (Interest coverage ratio); moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (Debt ratio); majburiyatlarning EBITDA ga nisbati koeffitsiyentlari kiradi. Mazmun jihatdan ularning qiyosiy farqlanishi amaldagi tartiblardan farqlanmaydi. Shu bilan birga, bugungi kunda moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlariga o‘tilishi yoki ularga transformatsiyalash amaliyotining joriy etilishi bilan aniqlanadigan moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarining bir xil shakliga ham o‘tilmoqda.

Moliyaviy barqarorlikning koeffitsiyentlari tahlili

Koeffitsiyentlar	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
Moliyaviy barqarorlikning o‘z mablag‘lari va majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari
1. Moliyaviy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsiyenti	0.586	0.417	-0.169
2. O‘z mablag‘lari manbasi va majburiyatlar nisbati koeffitsiyenti	1.420	0.715	-0.705
3. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti	1.704	2.397	0.693
4. Jalb qilingan sarmoyaning jamlanganlik koeffitsiyenti	0.413	0.582	0.169
5. Xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti	0.284	0.971	0.687
6. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti	1.656	0.822	-0.834
7. Majburiyatlarning o‘z mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti	0.703	1.397	0.694
8. Qarz kapitalini to‘planganlik koeffitsiyenti	0.413	0.582	0.169
9. Uzoq muddatli majburiyatlarning jami mablag‘lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog‘i koeffitsiyenti	0.857	0.869	0.012
10. Joriy majburiyatlarning jami mablag‘lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog‘i koeffitsiyenti	0.143	0.131	-0.012
11. Kreditorlik majburiyatlarining jami mablag‘lar va majburiyatlardagi salmog‘i koeffitsiyenti	0.139	0.129	-0.010
Moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlari
12. Joriy aktivlarning o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga manbalanishi koeffitsiyenti (sof oborot aktivlar)	0.739	0.841	0.102
13. Joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti (umumiy to‘lovga qobillik)	3.83	6.3	2.47
14. Joriy majburiyatlarning joriy aktivlarga nisbati koeffitsiyenti	0.261	0.158	-0.103
15. Joriy aktivlarning o‘z mablag‘lari manbasi bilan qoplanishi koeffitsiyenti	2.600	0.866	-1.734
16. O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli jalb qilingan mablag‘larni zaxira, xarajatlarni qoplash koeffitsiyenti	1.007	1.036	0.029
17. Uzoq muddatli aktivlarning o‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarzga olingan mablag‘lari bilan manbalanish koeffitsiyenti	1.226	1.780	0.554

Korxonada avtonomiya koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 0.169 ga tushgan, o‘z mablag‘lari manbasining majburiyatlarni nisbati koeffitsiyenti 0.705 ga kamaygan, moliyaviy qaramlik koeffitsiyent davr boshiga nisbatan 0.693 ga ortgan, jalb qilingan sarmoyaning to‘planish koeffitsiyenti 0.169 ga ortgan, xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti 0.687 ga ortgan, moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti 0.834 ga kamaygan, uzoq muddatli majburiyatlarning jami majburiyatlar tarkibidagi salmog‘i eng yuqori natijani tashkil etgan va uning davr boshiga nisbatan o‘zgarishi 0.012 ga teng bo‘lgan.

Joriy aktivlarning o‘z mablag‘lari manbasi hisobiga moliyalashtirish koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 0.102 ga ortgan, joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti 3.83 dan 6.3 ga ortgan va bu ijobiy baholanishi lozim. Joriy aktivlarning o‘z mablag‘lari manbasi bilan qoplanish koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan keskin tushib ketgan. Uzoq muddatli aktivlarning o‘z va uzoq muddatli qarz mablag‘lari hisobiga manbalanishi davr boshida 1.226 ni tashkil qilgan, davr oxiriga kelib ushbu ko‘rsatkich 1.780 ga teng bo‘lgan.

Moliyaviy barqarorlikni dinamik tahlili

Balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning tahlilida xo‘jalik yurituvchi subyektning rivojlanishi va moliyaviy barqarorligini dinamik baholashga alohida ahamiyat qaratiladi.
Dinamik baholash ko‘rsatkichlarni yillar kesimida davriy o‘rganishni xarakterlaydi. Korxonalarda investitsion loyihalarning samaradorligi va qoplanish davriyligini, korxonaning istiqboldagi rivojlanishida strategiyalarni belgilashda dinamik o‘zgarishlarni o‘rganish g‘oyatda muhimdir.
Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ifodalarini dinamik tahlili

Ko‘rsat kichlar	Yillar				O‘zgarishi (+,-)
	2014 y.	2015 y.	2016 y.	2017 y.	2017 y. 2014y.ga nisbatan	2017 y. 2015y.ga nisbatan	2017 y. 2016 y.ga nisbatan
Sof aktivlar	6 295344 335	6 467512 422	7 745 794 466	10 124 233 076	3 828 888 741	3 656 720 654	2 378 435 610
O‘z aylanma mablag‘lari naqdligi	1 104247 158	1 214671 838	2 201 552 667	9 835 046 265	8 730799 107	8 620 374 427	7 633 493 598
Zaxira va xarajatlarning jami mablag‘lar hisobiga manbalani shi	-168 254 689	-122 854 241	-288 315 799	-11 957 467 080	12 125 721 769	12 080321 321	11 669 151 281
Zaxira va xarajatlar ning o‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarz mablag‘lari hisobiga manbalani shi	125 564 238	145 234 589	15 930987	3 465 498 069	3 339 933 831	3 320 63 480	3 449 567 082
5. Zaxira va xarajatlarni o‘z mablag‘lari hisobiga manbalani shi	144 523 422	156 463 542	30 675203	355 424548	210 901 126	198 961 006	325 049345

Korxonaning oxirgi 4 yillik natijalari bo‘yicha zaxira va xarajatlarning o‘z mablag‘lari manbasi va qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish holatida bir xil holat kuzatilgan. O‘z aylanma mablag‘larini naqdligi va uni zaxira xarajatlarini moliyalashtirishdagi holatidan boshqa barcha shartlarda korxonaning moliyalashtirish manbalari ijobiyligiga erishilgan.

Moliyaviy barqarorlikning nisbiy ifodalarini dinamik tahlili

Moliyaviy barqaorlik ko‘rsatkichlari	Aniqlanishi	Yillar				O‘zgarishi (+,-)
		2014	2015	2016	2017		2017 y. 2014y.ga nisbatan	2017 y. 2015 y.ga nisbatan	2017y. 2016y.ga nisbatan
1. Avtonomiya (moliyaviy mustaqillik) koeffitsiyenti (Ka) Normal darajasi: 0,5 va undan yuqori (optimal darajasi: 0,6-0,7)	Xususiy kapital / Aktivlar	0,512	0,524	0.586	0.417		-0,95	-0,107	-0.169
2. Uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kummm) Normal darajasi: 0,9 Kritik darajasi: 0,75	(O‘z mablag‘lari manbasi+Uzoq muddatli majburiyatlar) / Aktivlar	0,865	0,912	0,941	0,923		0,058	0,011	0,018
3. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (Kmq) Optimal darajasi: 0,5	Majburiyatlar / Aktivlar	0,422	0,408	0,413	0,582		0,160	0,174	0,169
4. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (Ko‘amn) Normal darajasi: 0,1 va undan yuqori	(O‘z mablag‘lari manbasi – Uzoq muddatli aktivlar) / Joriy aktivlar	-	-	-	-		-	-	-
5. Kapitallashuv koeffitsiyenti (Kk) 1 dan yuqori bo‘lishi uning qarz kapitaliga qaramligini bildiradi.	Majburiyatlar / O‘z mablag‘lari manbasi	0,665	0,670	0.703	1.397		0,732	0,670	0.694
6. Moliyalashtirish koeffitsiyenti (Km). Qancha kichik bo‘lsa qaramlik kuchayadi	O‘z mablag‘lari manbasi / Qarz kapitali	1,31	1,45	1,65	10,82		9,51	9,37	9,17

Korxonada avtonomiya koeffitsiyentining yillar kesimida 2014-2016-yillarda o‘sishi, 2017-yilda pasayish tendensiyasi kuzatilgan. Uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti, uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik darajasida barcha yillar bo‘yicha o‘sish kuzatilgan. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti majburiyatlarning aktivlarga nisbati darajasida ham o‘sish kuzatilgan. Bu albatta salbiy holat deb baholanishi ham mumkin. Ya’ni majburiyatlarning jami kapital tarkibidagi salmog‘i o‘tgan yillarga nisbatan keskin ortib ketmoqda. O‘z va qarz mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat 2017-yilda eng yuqori natijani qayd etgan, quyi natija 2014-yilda kuzatilgan.