Engil kamyob metallar. Qiyin eriydigan kamyob metallar Tarqoq, kamyob metallar

Titan xossalari.

Titan (Titanum) Ti, A=47,90. Titan tabiatda juda ko‘p uchraydi, u er pustloging 0,61% ni tashkil etadi. Uning eng muxim minerallari ilmenit FeTiO₃ va rutil TiO₂ dir. Titan xayvon va usnmliklar organizmida mikroelementdir. Titan 1791 yilda topilgan. Uning 5 ta barkaror izotopi bor; sun’iy yul bilan bir kator radioaktiv izotoplari olingan.

Titan titanomagnetitlar deb ataladigan minerallar tarkibiga kiradi.

TiO₂ dan Mg bilan, T1Cl₄ dan Na bilan kaytarish orkali va elektroliz usuli bilan titan olinadi.

Titan kul rang tusli, yaxshi yassilanuvchan metall bo‘lib, uning solishtirma ogirligi 4,5 ga teng; T_s= 1660°S. Kukun xolidagi titan tuk kul rang buladi xamda vodorod, kislorod va azot kabi gazlarni yaxshi adsorbsiyalaydi. Titan odatdagi temperaturada xavoda barkaror, lekin kizdirilganda xavoning kislorodi bilan xam, azoti bilan xam birikadi.

Titan odatdagi temperaturada suvga chidaydi, kizdirilganda esa suvdan vodorodni sikib chiqaradi. YUkori temperaturada ga1logenlar, oltingugurt, uglerod, kremniy va fosfor bilan oson birikadi. Titan suyultirilgan NS1 da isitilganda erib, TiCl3 xosil qiladi, konsentrlangan NNO3 da oksidlanib, titanat kislota xosil qiladi. Titan HF da, ayniksa, zar suvida va HF + NNO3 da yaxshi zriydi. 2 va 3 valentli titan birikmalari nixoyatda bekaror va kuchli kaytaruvchidir, ya’ni tez oksidlanib, 4 valentli xolga utadi. Titan kislorod okimida kizdirilsa, titan (1V)-oksid TiO2 xosil buladi. TiO2 ok, tusli modda bo‘lib, kizdirilganda sargayadi; suvda va suyultirilgan kislotalarda erimaydi, konsentrlangan H2SO4 da eriydi. TiO2 nixoyatda utga chidamlidir. U 1825°S da suyuklanadi.
TiO amfoter bo‘lib, uning kislotalik xossalari asoslik xossalari xam goyat kuchsiz, ammo asoslik xossalari kislotalik xossalaridan sal ortikrok. TiO2 ga muvofik, keladigan gidroksid - Ti(OH)4 stannat kislotaga uxshash, ikki shaklda α va β - shakllarda buladi. TiO tuzlari gidroliz kilinsa, Ti(OH)4 α - shaklda, ok amorf chukma xilida xosil buladi. Bu modda kislotalarda oson eriydi, ammo ishkorlarda kariyb erimaydi. Ti(OH)4 ning α - shakli eskirganda yoki kizdirilganda β - shaklga aylanadi. Bu mayda kristall bo‘lib, konsentrlangan kaynok H2SO4 da va HF da eriydi. TiO2 ga ishkorlar yoki ishkoriy metall karbonatlari kushib kizdirilganda titanat kislota tuzlari - titanatlar xosil buladi. Ular M2TiO3 va M4TiO4 kabi bo‘lishi mumkin. Bu tuzlarning kupchiligi suvda erimaydi, eriydiganlari esa kuchli gidrolizlanib ketadi. Turt valentlititan kation Ti tuzlari ularga karaganda barkarordir, lekin shunday bo‘lsa-da, ular xam birmuncha gidrolizlanadi va TiO - titanil ionlarini xosil qiladi.
Masalan, titanil sulfat TiOSO4, titanil xlorid TiOSl2 va xokazo. Titan temirga karaganda ancha pishik va engil xamda korroziyaga chidamli bo‘lganidan, sunggi vaktlarda metallurgiyada uning axamiyati ortib bormokda. Tovushdan tez samoliyotlar, kemalar, raketalar uchun titan kotishmalari ishlatiladi. Uning kupgina boshqa kotishmalari, masalan, ferrotitan mustaxkam kotishma va pulatlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Titan pulatning mustakamlik va korroziyaga chidamlilik kabi mexanik xossalarini oshirib, sifatini yaxshilaydi. Pulatga titan kushishning yana bir axamiyati bor. Pulat kuyilganda undagi kislorod va azotni titan oson biriktirib oladi, shuning uchun pulat zich va mustaxkam bo‘lib kotadi. TiO2 titan va uning birikmalari olinadigan asosiy moddadir. TiO2 moyli ok. buyoklar, kiyin suyuklanuvchan va issikka chidamli shishalar, kuzguga surtiladigan sir buyoklar tayyorlash uchun ishlatiladi.
TiCl - suyuk modda, undan titan ajratib olinadi. TiOSO4 - titanil sulfat, bu modda kristallardan iborat bo‘lib, titan va uning turli birikmalari olishda ishlatiladi. TiN nixoyatda kattik va kiyin suyuklanuvchan (tc =2930°S) bo‘lgani uchun kimmatbaxo toshlarni tarashlash uchun olmos urnida ishlatiladi. TiC xam kattik va kiyin suyuklanuvchan (tc = 3140°S) bo‘lganligidan kayrok tosh sifatida va shishalarni kesishda, yaxshi elektr ugkazuvchan bo‘lgani uchun, yoy lampalar kumirini tayyorlashda ishlatiladi. Titan azot kislotasini xar kanday konsentratsiyasida sovuk va kizdirilganda barkaror bo‘lib, bu titan yuzasida yupka katlam xosil bo‘lishidir. Sulfat kislotasini 5% li eritmasida barkaror bo‘lib, bu titan yuzasida yupka katlam xosil bo‘lishidir. Sulfat kislotasini 5%li eritmasida barkaror bo‘lib, konsentratsiya oshishi bilan esa korroziya tezligi oshib 40% lida max, va 60% da min kiymatga, 80% da esa yana oshadi va yana kamayadi.
Lekin bu jarayon ozgina oksidlovchi kushish bilan (HNO3, KMnO4, CrCO4), (mis, temir, tuzlari) korroziya kamaytiradi. Titanni bir kancha oksidlari bo‘lib, ular: TiO-titan oksidi. Bu oksid tabiatda 3 xil minerallar rutila, anagaza va brukita xolida allotropik kurinishda uchraydi. Rutil eng asosiy barkaror oksid bo‘lib, u suvda va suyultirilgan kislotalarda erimaydi. Konsentrlangan NS1, H2S04 va konsentrlangan azot kislotalari kizdirilsa eriydi. Kislotali eritmalarda Ti^+4 va TiO2^+2 kationlarini xosil qiladi. TiO3 oksidi poroshok bo‘lib, uni TiO2 1100-1200°S da N bilan kaytarish orkali xosil kilinadi. 1350-1400°S da esa suvda kam eriydi. Kizdirilgan sulfat kislotasida Ti erib II valentli sulfat tuzlarini xosil qiladi. TiO-oksidi, bu oksid TiO ni Mg, A1, S lar bilan kamaytirib olinadi. TiO suvda erimaydi, H2SO4 va NS1 kislotalarida N2 chiqarish bilan boradi.