Er va xotinning huquq va majburiyatlari

Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari

• 
  Er va xotinning nikoh davomida birgalikda orttirgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo’lajak er – xotinning umumiy mablag’lari hisobiga olingan mol – mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko’rsatilmagan bo’lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki xisoblanadi.
  
• 
  Oila kodeksining 23- moddasi 2 bandi umumiy mulkning asosiy turlarini sanab beradi:
  
• 
  Ular jumlasiga,
  
• 
  - er va xotin xar birining mexnat faoliyatidan;
  
• 
  - tadbirkorlik faoliyatidan;
  
• 
  - intellektual faoliyat natijalaridan orttirgan daromadlari;
  
• 
  - ular tomonidan olingan pensiyalar, nafakalar;
  
• 
  - maxsus maqsadga muljallangan boshka pul tulovlari (moddiy yordam summasi, mayib bulish yoki salomatligiga boshkacha zarar yetkazish okibatida mexnat qilish kobiliyatini yukolganligi munosabati bilan yetkazilgan zararni koplash tarzida tulangan summalar) kiradi.
  
• 
  Er va xotinning umumiy daromadlari xisobiga olingan kuchar yoki kuchmas ashyolar, kimmatli kogozlar, paylari, omonatlari, kredit muassasalariga yoki boshka tijorat tashkilotlariga kiritilgan kapitaldagi ulushlari xakidagi er va xotinning nikoh davomida orttirgan xar kanday mol-mulklari, ular er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilgan yoxud pul mablaglari kimning nomiga yoki er va xotinning kaysi biri tomonidan kiritilgan
  
• 
  bulishidan kat’iy nazar ular xam er va xotinning umumiy mol-mulki xisoblanadi.
  

• 
  Er va xotinning nikoh davomida birgalikda orttirgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo’lajak er – xotinning umumiy mablag’lari hisobiga olingan mol – mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko’rsatilmagan bo’lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki xisoblanadi.
  
• 
  Oila kodeksining 23- moddasi 2 bandi umumiy mulkning asosiy turlarini sanab beradi:
  
• 
  Ular jumlasiga,
  
• 
  - er va xotin xar birining mexnat faoliyatidan;
  
• 
  - tadbirkorlik faoliyatidan;
  
• 
  - intellektual faoliyat natijalaridan orttirgan daromadlari;
  
• 
  - ular tomonidan olingan pensiyalar, nafakalar;
  
• 
  - maxsus maqsadga muljallangan boshka pul tulovlari (moddiy yordam summasi, mayib bulish yoki salomatligiga boshkacha zarar yetkazish okibatida mexnat qilish kobiliyatini yukolganligi munosabati bilan yetkazilgan zararni koplash tarzida tulangan summalar) kiradi.
  
• 
  Er va xotinning umumiy daromadlari xisobiga olingan kuchar yoki kuchmas ashyolar, kimmatli kogozlar, paylari, omonatlari, kredit muassasalariga yoki boshka tijorat tashkilotlariga kiritilgan kapitaldagi ulushlari xakidagi er va xotinning nikoh davomida orttirgan xar kanday mol-mulklari, ular er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilgan yoxud pul mablaglari kimning nomiga yoki er va xotinning kaysi biri tomonidan kiritilgan bulishidan kat’iy nazar ular xam er va xotinning umumiy mol-mulki xisoblanadi.
  

• 
  Er va xotinning nikohga kadar uziga tegishla bulgan mol-mulki, shuningdek ulardan xar birining nikoh davomida xadya, meros tarikasida yoki boshka bepul bitimlar asosida logan mol-mulki ulardan xar birining uz mulki xisoblanadi.
  
• 
  Nikoh davomida er-xotinning umumiy mulki yoki ulardan xar birining mol-mulki yoxud er va xotindan birining mexnat xisobiga mol-mulkning kiymati ancha oshishiga olib kelgan mablaglar kushilgani aniklansa, er yoki xotindan xar birining mol-mulki ularning birgalikdagi mulki deb topilishi mumkin.
  
• 
  Er yoki xotindan fakat bittasiga tegishli bulgan va u tomonidan tasarruf etiladigan mulk xususiy mulk xisoblanadi.
  
• 
  Xususiy mulkka kuyidagilar kiradi:
  
• 
  - er yoki xotinning nikohga kadar fakat uziga tegishli bulgan mulki (uy jixozlari, omonat kassasiga kuyilgan pul, kimmatbaxo kogozlar);
  
• 
  - nikoh davomida xadya yoki meros tarikasida olgan mulklari;
  
• 
  - tuy sovgalari, agar ular er yoki xotindan birining shaxsiy foydalanishi uchun muljallangan bulsa;
  
• 
  - er yoki xotin tomonidan olingan Davlat mukofatlari va sovgalar (Misol: oltin soat, mototsikl va boshkalar);
  
• 
  - er-xotinning nikoh tuzishga kadar olgan xadyalari (kelinning sepii va boshkalar).
  
• 
  Bu buyumlardan turmushda birgalikda foydalanishdan kat’iy nazar, ularning birgalikdagi umumiy mulki tarkibiga kirmaydi».
  

• 
  Er va xotinning nikohga kadar uziga tegishla bulgan mol-mulki, shuningdek ulardan xar birining nikoh davomida xadya, meros tarikasida yoki boshka bepul bitimlar asosida logan mol-mulki ulardan xar birining uz mulki xisoblanadi.
  
• 
  Nikoh davomida er-xotinning umumiy mulki yoki ulardan xar birining mol-mulki yoxud er va xotindan birining mexnat xisobiga mol-mulkning kiymati ancha oshishiga olib kelgan mablaglar kushilgani aniklansa, er yoki xotindan xar birining mol-mulki ularning birgalikdagi mulki deb topilishi mumkin.
  
• 
  Er yoki xotindan fakat bittasiga tegishli bulgan va u tomonidan tasarruf etiladigan mulk xususiy mulk xisoblanadi.
  
• 
  Xususiy mulkka kuyidagilar kiradi:
  
• 
  - er yoki xotinning nikohga kadar fakat uziga tegishli bulgan mulki (uy jixozlari, omonat kassasiga kuyilgan pul, kimmatbaxo kogozlar);
  
• 
  - nikoh davomida xadya yoki meros tarikasida olgan mulklari;
  
• 
  - tuy sovgalari, agar ular er yoki xotindan birining shaxsiy foydalanishi uchun muljallangan bulsa;
  
• 
  - er yoki xotin tomonidan olingan Davlat mukofatlari va sovgalar (Misol: oltin soat, mototsikl va boshkalar);
  
• 
  - er-xotinning nikoh tuzishga kadar olgan xadyalari (kelinning sepii va boshkalar).
  
• 
  Bu buyumlardan turmushda birgalikda foydalanishdan kat’iy nazar, ularning birgalikdagi umumiy mulki tarkibiga kirmaydi».
  

• 
  Oilaviy munosabatlar tugatilganda, sud er va xotin aloxida yashagan davrda orttirgan mol-mulkni ulardan xar birining uz mulki deb topishi mumkin.
  
• 
  Voyaga yetmagan bolalar extiyojini kondirish uchun olingan buyumlar bulinmaydi (kiyim-bosh, payabzal). Er va xotinning umumiy mol-mulki xisobidan urtadagi voyaga yetmagan bolalar nomiga kuyilgan omonatlar usha bolalarga tegishli xisoblanib, er-xotinning umumiy mol-mulkini bulish paytida e’tiborga olinmaydi.
  
• 
  Er va xotinning umumiy mol-mulki ular nikohda tuzgan davrda bulingan takdirda, er va xotin mol-mulkining bulinmay kolgan kismi, shuningdek er va xotin tomonidan ular nikohda tuzgan davrda orttirilgan mol-mulk keyinchalik ularning birgalikdagi umumiy mulkini tashkil kiladi.
  
• 
  Nikohdan ajralgan er va xotinning umumiy mol-mulkini bulish tugrisidagi talablariga nisbatan uch yillik da’vo muddati kullaniladi.
  
• 
  Mulkni bulishda er-xotindan xar biriga tegishli ulush ajratiladi. Agar er va xotin urtasidagi nikoh shartnomasida boshkacha xoll nazarda tutilmagan bulsa, er va xotinning ulushlari teng deb xisoblanadi.
  
• 
  Birok ma’lum xolatlar mavjud bulganida sud teng bulishi tamoyilidan chekinishi mumkin. Bunga, er-xotinning voyaga yetmagan bolalarning manfaatlari talab etilsa, yul kuyiladi. Kupincha bunday zarurat uyni yoki kvartirani bulishda vujudga keladi. Bolalar manfaatini xisobga olib sud mebelь va uy-jixozlarini bulnishida tenglik tamoyilidan chekinishi mumkin.
  
• 
  Agar er yoki xotinning biron e’tiborga loyik manfaati talab kilsa, tenglik tamoyilidan chekinish mumkin. Bunday xodisalarning ro’yxati yangi konunchilikda tula-tukis burilgan. Birinchi navbatda, bu er xotindan uzok muddat davomida uzrsiz sabablarga kura daromadlar olmagan bulsa, bu koidani tadbik etishda juda extiyot bulish lozim. Bir tomondan mexnatga uz kobiliyatini erkin tasarruf etishlik xar bir fuqaroning konstitutsiyaviy huquqi xisoblanadi. Xech Kim mexnat qilishga majbur etilmaydi yoki mexnat qilishdan bosh tortganligi uchun jazolanmaydi.
  
• 
  Er xotinning birgalikdagi umumiy mulkini bulishda er (xotin) ning topgan daromadini xisobga olmaslik favkuloddagi noxaklik bulib xisoblanadi. Bunday xolda er-xotinning bu faktga nisbatan munosabatini aniklash axamiyatiga ega. Er va xotinning umumiy mol-mulkini er (xotin) oila manfaatlariga zarar yetkazgan xolda sarflangan bulsa, bu xolat mulkni bulishda nazarga olinadi. Kupincha bunday mulkni sarflashga er-xotindan bittasining spirtli ichimlik ichishga yoki giyoxvand moddalarn iste’mol qilishga ruju kuygani sabab buladi. Er-xotindan bittasining ogir kasal ekanligi yoki nogironligi xam sud tomonidan xissalar teng bulinmasligiga sabab bulishi mumkin.
  

• 
  Xissalarni aniklashda avval ideal xissalar, ya’ni huquq (masalan, uy-joyni egallashda 50%), keyin esa er bilan xotinning xoxishi buyicha, amaliy asosda, kaysi ashyo er yo xoitnga tegishliligi aniklanadi. Sud ashyolarni bulishda, birinchi navbatda, er-xotinlarning uz xoxishlarini xisobga olib, kaysi ashyoni kimga berishni xal kiladi. Agar er-xotin uzaro kelisha olmasalar, nizo sud orkali xal kilinadi.
  
• 
  4. Bulinishi lozim bulgan ashyolardan tashkari er-xotinlarga tegishli bulgan, narsalarni talab qilish huquqi va ularning umumiy karzlari xam bulishi mumkin.
  
• 
  Talab etish huquqi er-xotinlarga tegishli bulgan kimmatbaxo kogozlarda (aktsiyalar, davlat zayomi, beletlari, veksellarda) aks etishi mumkin. Talab eish huquqiga molik ashyolar mazkur mulkning aktivi tarkibiga karab, boshka mulklar katori umumiy koidalar asosida bulinadi. Karzlar er-xotinga tegishli umumiy mulkning passivi xisoblanib, er-xotinlarga tegishli bulgan karzlarga nisbatan mutanosib taksimlanadi.
  

• 
  Nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bulgan davrda va (yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan takdirda ularning mulkiy va huquq va xamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi nikoh shartnomasi deb xisoblanadi.
  
• 
  Ilgari amalda bo’lgan oila qonunchiligida er va xotinning faqat qonuniy mulk tartibi ma’lum edi. Hozirgi vaqtda qonuniy mulk tartibini saqlab qolish bilan birga mulkning shartnomaviy tartibiga ham o’rin berildi. U nikoh shartnomasi deb yuritiladi.
  
• 
  Nikoh shartnoma
  
• 
  siga ko’ra er va xotinning har ikkalasiga ham nikohda o’lgan davrlarida yoki nikohdan ajratilgan paytlarida o’z huquq va majburiyatlarini aniqlab olish imkoniyati yaratiladi.
  
• 
  Nikoh shartnomasi fuqarolik huquqiy shartnomalarining turlaridan hisoblanadi. Faqatgina uni tuzishda qatnashuvchi taraflarning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Nikoh shartnomasi faqat nikohdagi er va xotin o’rtasida tuziladi va uning mazmunini tomonlarning mol-mulkka bo’lgan huquq va majburiyatlari tashkil etadi.
  
• 
  Nikoh shartnomasida ayol va erkak o’rtasidagi shaxsiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan shartlar haqiqiy emas deb hisoblanadi.
  

• 
  Nikoh shartnomasi nikoh davlat ro’y\atiga olinguniga kadar xam, shuningdek nikoh davrida xam tuzilishi mumkin.
  
• 
  Nikoh davlat ro’yxatiga olingunga kadar tuzilgan nikoh shartnomasi nikoh davlat ro’yxatiga olingan kundan boshlab kuchga kiradi.
  
• 
  Nikoh shartnomasi yozma shaklda tuziladi va notarial tartibda tasdiklanishi lozim. Bu qoidaga rioya qilmaslik shartnomani haqiqiy emas deb topish uchun asos bo’ladi.
  
• 
  Nikoh shartnomasini tuzish yoki tuzmaslik ixtiyoriy er – xotinning o’ziga tegishlidir. Nikoh shartnomasini tuzishda agar er (xotig) muomila layoqatiga ega bo’lmasa, u holda nikoh shartnomasini uning nomidan homiysi tuzadi.
  
• 
  Er va xotin nikoh shartnomasiga kura birgalikdagi umumiy mulkning konunda belgilangan (ushbu Kodeksning 23- moddasi) tartibini uzgartirishga, er va xotinning barcha mol-mulkiga, uning ayrim turlariga yoxud er va xotindan xar birining mol-mulkiga nisbatan birgalikdagi, ulushli yoki aloxida egalik qilish tirtibini urnatishga xaklidir.
  
• 
  Nikoh shartnomasi er va xotinning mavjud mol-mulkiga nisbatan xam, bulgusi mol-mulkiga nisbatan xam tuzilishi mumkin.
  

• 
  Er va xotin nikoh shartnomasida uzaro moddiy ta’minot berish, oila xarajatlarini kutarish, bir-birining daromadida ishtirok etish, boshka shaxslar bilan mulkiy shartnomalar tuzish, birgalikda tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanish buyicha uz huquq va majburiyatlarini belgilab olishga, nikohdan ajralganda er va xotindan xar biriga beriladigan mulkni aniklab olishga, shuningdek nikoh shartnomasiga er va xotinning mulkiy munosabatlariga oid boshka ma’lumotlar kiritishga xakli.
  
• 
  Nikoh shartnomasida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlar muayyan muddat bilan cheklanishga yoki muayyan shart-sharoitning yuzaga kelishi yoxud kelmasligiga boglik kilib kuyilishi mumkin.
  
• 
  Nikoh shartnomasi er-xotinning huquq layokati yoki muomala layokati, ularning uz huquqlarini ximoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqlarini cheklashni, er-xotin urtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlarni, er-xotinning bolalarga nisbatan bulgan huquq va majburiyatlarini tartibga solishni, mexnatga layokatsiz ta’minot olishga er yoki xotinning huquqini cheklovchi koidalarni, er va xotindan birini uta nokulay xolatga solib kuyuvchi yoxud oila tugrisidagi konun xujjatlarining noarmalarigazid keluvchi boshka shartlar nazarda tuta olmaydi.
  
• 
  Nikoh shartnomasi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaktda uzgartilishi va bekor kilinishi mumkin. Nikoh shartnomasi kanday shaklda tuzilgan bulsa, uning uzgartilishi yoki bekor kilinishi xam shunday shaklda amalga oshiriladi.
  
• 
  Nikoh shartnomasini bajarishdan bir tomonlama bosh tortishga yul kuyilmaydi. Nikoh shartnomasi er-xotindan birining talabi bilan Uzbekistoan Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilangan asoslar va tartibda sudning xal kiluv karori bilan uzgartirilishi yoki bekor kilinishi mumkin.
  
• 
  Nikoh tugatilgan paytdan boshlab nikoh shartnomasining amal qilishi xam tugaydi, nikoh shartnomasida nikoh tugatilganidan keyingi davr uchun nazarda tutilgan majburiyatlar bundan mustasno.
  
• 
  Nikoh shartnomasi sud tomonidan Uzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan asoslar buyicha tula yoki kisman xakikiy emas deb topilishi mumkin.
  
• 
  Nikoh shartnomasining shartlari ushbu Kodeks 31- moddasi beshinchi kismining talablariga zid kelsa, sud er-xotindan birining talabiga binoan nikoh shartnomasini tula yoki kisman xakikiy emas deb topish mumkin.
  
• 
  Er-xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari haqiqiy deb tan olingan shartnomaga asosan vujudga keladi. Haqiqiy deb tan olingan shartnomaning shartlari:
  
• 
  birinchidan, nikoh shartnomasining mazmuni qonunga xilof bo’lmasligi lozim. SHaxsiy nomulkiy bo’lgan munosabatlarni majburan bo’ysundirib kelishilishiga yo’l qo’yilmaydi;
  
• 
  ikkinchidan, er – xotin huquq va muomala layoqatiga ega bo’lishi kerak. Istisno sifatida nikoh tuzishga yo’l qo’yilgan shaxs muomala yoshiga to’lgan bo’lishi yoki to’lgan deb hisoblanishi kerak;
  
• 
  uchunchidan, nikoh shartnomasi notarial rasmiylashtirilishi shart;
  
• 
  to’rtinchidan, nikoh shartnomasi qatnashchilarining bayon etilgan xohishi uning haqiqiy hohishiga mos kelishi, ya’ni kelishuv to’g’ri tushunilib, uni tuzish ixtiyoriy asosda bo’lmog’i kerak.
  
• 
  Er (xotin) ning majburiyatlari buyicha xak undirish fakat uning mol-mulkiga karatilish mumkin. Ushbu mol-mulk yetarli bulmagan takdirda xam undirishni er-xotinning mol-mulkiga karatish uchun kreditor karzdor er (xotin) ulushini er-xotinning umumiy mol-mulkidan ajratib undirib berilishini talab qilishga xaklidir.
  
• 
  Agar sud er (xotin) ning majburiyatlari buyicha orttirilgan barcha ashyolar oila extiyojlari uchun ishlatilganligi aniklansa, er-xotinning umumiy majburiyatlari buyicha, shuningdek er (xotin) ning majburiyatlari buyicha xak undirish er-xotinning umuiy mol-mulkiga karatiladi. Bu mol-mulk yetarli bulmagan takdirda er-xotin kursatib utilgan majburiyatlar yuzasidan ularning xar biriga karashli mol-mulk bilan sherik javobgar buladilar.
  
• 
  .
  

• 
  Agar er-xotinning umumiy mol-mulki ularning biri tomonidan jinoiy yul bilan topilgan mablag xisobiga orttirilgani yoki kupaygan sud xukmi bilan aniklangan bulsa, xakni undirish tegishli ravishda er-xotinning umumiy mol-mulkiga yoki uning bir kismiga karatilishi mumkin.
  
• 
  Er-xotinning voyaga yetmagan bolalari yetkazgan zarar uchun javobgarligi fuqarolik konun xujjatlari bilan belgilanadi.
  
• 
  Er (xotin) nikoh shartnomasi tuzayotgani, uni uzgartirayotgani yoki bekor kilayotgani tugrisida uz kreditorini (kreditorlarini) xabardor qilishi shart. Ushbu majburiyatni bajarmagan takdirda er yoki xotin, nikoh shartnomasi mazmunidan kat’i nazar, uz majburiyatlari buyicha javobgar buladi.
  
• 
  Karzdor er (xotin) ning kreditori (kreditorlari) sharoit jiddiy uzgargani tufayli nikoh shartnomasining shartlari konunda belgilangan tartibda uzgartirish yoki bekor qilishni talab qilishga xakli.
  
• 
  Er-xotin konunda yul kuyiladigan barcha mulkiy-shartnomaviy munosabatlarga uzaro kirishishga xaklidir.
  
• 
  Er-xotin urtasida tuzilgan, ulardan birining huquqlarini cheklashga karatilgan kelishuvlar xakikiy xisoblanmaydi
  

• 
  Foydalanilgan adabiyotlar:
  
• 
  Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharxlar.