Ер юзидаги айрим дарёлар ва маълум географик ҳудудларнинг оқим кўрсаткичларини ҳисоблаш

Ишни бажариш мақсадида қўйилган вазифалар

1. 
   Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган меъёрий сув сарфи(Q₀) берилган бўлса, оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀) ҳисоблансин;
   
2. 
   Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим ҳажми(W₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим модули (M₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀) ҳисоблансин;
   
3. 
   Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим модули (M₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀) ҳисоблансин;
   
4. 
   Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим қалинлиги(У₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀) ҳисоблансин;
   
5. 
   Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим коэффициенти (h₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳисоблансин.
   
6. 
   Ҳисоблашлар натижалари таҳлил этилсин.
   

Ишни бажариш тартиби

1. Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган меъёрий сув сарфи(Q₀) берилган бўлса, оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀)ни ҳисоблаш.
Ушбу масалани ечишни 5.4-жадвалда келтирилган Амударё мисолида бажарамиз:

1. 
   Амударёнинг йиллик меъёрий оқим ҳажми(W₀)ни ҳисоблаш:
   

W₀ = Q₀ · Т_й =1960 м³/сек · 31,54 · 10⁶ сек = 61,8 км³;

2. 
   оқим модули(M₀)ни ҳисоблаш:
   

10³ Q 10³  1960 л/сек

0 2   6,8 л/сек  км 3 2
M0 = F 288 10 км 3) оқим қалинлиги(У0)ни ҳисоблаш: W0 61,8км^3  3 2  210 мм ; У0 = F 288 10 км	;

4) оқим коэффициенти(h₀)ни ҳисоблаш:
У₀ 210мм
  0,35.
h₀ = Х₀ 592мм
2. Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим ҳажми(W₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим модули(M₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀)ни ҳисоблаш. Ушбу масалани 5.4-жадвалда келтирилган Осиё қитъаси мисолида ечамиз:

1. 
   Осиё қитъаси дарёларининг йиғинди йиллик меъёрий сув сарфини ҳисоблаш:
   

W₀ 13560 км³ 13560 10⁹ м^{3 3}
Q0   6  6  429930 м /сек ;
T_й 31,54 10 сек 31,54 10 сек

2. 
   оқим модули(М₀)ни ҳисоблаш:
   

10³ Q₀ 10³ 429930л/сек ²
  9,9 л/сек км
M0 = F 43450 103 км2 ;

3. 
   оқим қалинлиги(У₀)ни ҳисоблаш:
   

W₀ 13560 км³
 _{3 2}  310 мм ;
У₀ = F 43450 10 км

4. 
   оқим коэффициенти(h₀)ни ҳисоблаш:
   

У₀ 310 мм
  0,54.
h₀ = Х₀ 575 мм
3. Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим модули (M₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим қалинлиги(У₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀)ни ҳисоблаш.
Ушбу масалани ечишни 5.4-жадвалда келтирилган Камчатка дарёси мисолида амалга оширамиз:

1. 
   Камчатка дарёсининг йиллик меъёрий сув сарфини ҳисоблаш:
   

Q0 = М0 3 F  18,1 м3 /сек3 562 103км2  1013,6м3 /сек ;
10 10 км

2. 
   йиллик меъёрий оқим ҳажми(W₀)ни ҳисоблаш:
   

W₀ = Q₀ · Т_й = 1013,6 м³/сек · 31,54 · 10⁶ сек = 31,97 км³;

3. 
   оқим қалинлиги(У₀)ни ҳисоблаш:
   

У0 = W0  31,97 ₃км³₂  570 мм ;
F 56 10 км

4. 
   оқим коэффициенти(h₀)ни ҳисоблаш:
   

h0 = У0  570мм  0,66. Х₀ 870мм
4. Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим қалинлиги(У₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀) ҳамда оқим коэффициенти (h₀)ни ҳисоблаш.
Ушбу масалани ечишни 5.4-жадвалда келтирилган Амур дарёси мисолида амалга оширамиз:

1. 
   Амур дарёсининг йиллик меъёрий оқим ҳажми(W₀) ни ҳисоблаш:
   

W₀ = F · У₀ = 1855 · 10³ км² · 191 мм =
=1855 · 10³ км² · 191 · 10^-6 км = 354,3 км³ ;

2. 
   йиллик меъёрий сув сарфини ҳисоблаш:
   

W₀ 354,3 км³ 354,3 10⁹ м³ ₃
Q₀   ₆  ₆  11230 м /сек ;
T_й 31,54 10 сек 31,54 10 сек

3. 
   оқим модули(М₀)ни ҳисоблаш:
   

10³ Q⁰ 10³  11230л /сек ²
M₀ =  _{3 2}  6,05 л/сек  км ;
F 1855  10 км

4. 
   оқим коэффициенти(h₀)ни ҳисоблаш. Дастлаб ҳажм бирлигида берилган ёғин миқдорини узунлик бирлигида ифодаланган ёғин қатламига айлантириш лозим:
   

X_v 1120км³
 _{3 2}  600мм ;
Х₀ = F 1855 10 км
Ёғин миқдорининг узунлик бирлигида ифодаланган қиймати, яъни ёғин қатлами маълум бўлгач, оқим коэффициентини юқоридаги каби ҳисоблаймиз:
h0 = У0  191мм  0,32 . Х₀ 600мм
5. Дарё ҳавзаси ёки маълум ҳудудда ҳосил бўладиган оқим коэффициенти (h₀) берилган бўлса, меъёрий сув сарфи(Q₀), оқим ҳажми(W₀), оқим модули (M₀), оқим қалинлиги(У₀)ни ҳисоблаш.
Ушбу масалани 5.4-жадвалда келтирилган Амазонка дарёси мисолида ечамиз:

1. 
   Амазонка дарёсининг йиллик меъёрий оқим қатлами (У₀)ни ҳисоблаш:
   

У₀ = h₀ · Х₀ = 0,46 · 2150 мм = 989 мм

2. 
   оқим ҳажми(W₀) ни ҳисоблаш:
   

W₀ = F · У₀ = 6915 · 10³ км² · 989 мм = = 6915 ·10³ км² · 989 · 10^-6 км = 6838,9 км³ ; 3) йиллик сув сарфини ҳисоблаш:
Q0 = W0  6838,9 км6 3  6838,9  1069 м3  216830 м3 /сек ; T_й 31,54 10 сек 31,54 10 сек
4) оқим модули(М₀)ни ҳисоблаш:
10³  Q₀ 10³  216830л /сек ₂
M₀ =  _{3 2}  31,4 л /сек  км .
F 6915  10 км
6. Ҳисоблашлар натижаларининг таҳлилий баённомасини тузиш.
Дарёлар ёки маълум ҳудудлар оқими кўрсаткичларини ҳисоблаш натижаларини таҳлил этишда асосий эътиборни юқорида намуна вариантларда ечилган 5 типдаги масалаларга қаратиш лозим. Ҳар бир масалани ечишда унинг шартида келтирилган оқим кўрсаткичлари ҳақидаги маълумотларни эътиборга олиш зарур. Шу билан бирга оқим кўрсаткичлари ифодаланган ўлчов бирликларининг биридан иккинчисига ўтиш коэффициентларини назардан четда қолдирмаслик масаланинг тўғри ечилишини таъминлайди.

Синов саволлари

1. 
   Дарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсир этувчи омилларни санаб беринг.
   
2. 
   Иқлимий омиллар дарё оқимининг ҳосил бўлишига қандай таъсир кўрсатади?
   
3. 
   Тоғ дарёлари оқимининг ҳосил бўлишида рельефнинг таъсири нималарда акс этади?
   
4. 
   Ўрта Осиё мисолида дарё оқимига антропоген омиллар таъсирини ёритиб беринг.
   
5. 
   Дарё оқимини турли ўлчам бирликларида ифодалашда қандай