Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

11.3-rasm. Ulgurji savdogarlarning turlari 
Ulgurji savdo bazasi mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi, maxsus ombor xo‘jaligiga 
va malakali xodimlarga ega bo‘lgan firma mavqeida ishlaydi. U tovar 
assortimentlarini qabul qilish, saqlash va iste’molchilarga etkazib berish jarayonini 
tashkil etadi. Ulgurji savdoni tashkil etishda tovarlar bazalari orqali yoki ularning 
topshirig‘i bilan ishlab chiqarishdan to‘g‘ridan - to‘g‘ri iste’molchi firmaga (tranzit 
usuli) etkazib berilishi mumkin. Ammo ulgurji savdo bazalarining tovar harakatini va 
sotilishini tashkil qilishdagi ahamiyati beqiyosdir. Ularning faoliyat ko‘rsatishlari 
uchun ob’ektiv zaruriyatlari mavjud. Sanoat ishlab chiqarishning rivojlanish 
qonuniyati maxsuslashtirilishi tufayli tovarlar ko‘p korxonalarda tor assortimentli 
bo‘ladi. Chakana savdo uchun esa aholiga mo‘l-ko‘l, universal assortimentli tovarlar 
Ulgurji savdogar
savdo-xarid
tashkilotlari
xizmat ko'rsatishning 
to'liq sikli bilan
xizmat 
koo'rsatishning 
cheklangan sikli 
bilan
savdo vositachilari
agentlar
brokerlar
korxonalarning
savdo-xarid
bo'linmalari

---

190 
taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo bazalari ana shu tor ishlab 
chiqarish assortimentidan keng universal savdo assortimentini shakllantiradi. Tovar 
birjalarini ulgurji savdo faoliyatining bazalaridan farqi, ular tovarlarni sotib olish va 
qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, ombor xo‘jaliklari ham yo‘q, ular faqat 
vositachilik qiladilar. Agent va brokerlar vositachilik ishini bajaradilar, ammo 
moddiy javobgarlikni bo‘yinlariga olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida 
va ulgurji savdo bazalarida ishlashadi. Brokerlar tovar birjalarida asosiy o‘rinni 
egallaydilar. Brokerlar joyi birjada tanlov asosida sotiladi, ular bir tomondan 
birjadan, ikkinchi tomondan, o‘z faoliyatlari uchun xaq oladilar. 
Diler – mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va 
moddiy javobgarlikka ega. 
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun muhim 
davr hisoblanadi. Eng avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab olinayotgan 
vositachi bir vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi raqobatchisi 
bo‘lmasligi kerak. Umumiy holatda vositachi firmalar ichidan sizning tovaringizni 
sotish bo‘yicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana vositachi firmaning bozordagi 
obro‘ - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli qanday va qaysi bank bilan ishlaydi kabi 
savollarga javob olishi kerak. Uning asosiy belgilaridan savdo shahobchalarining 
moddiy - texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning malakasi va boshqalar. Oldin 
sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va vositachi savdo firma vakili, rahbari - 
menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va uning shahobchalariga boradi. Vositachilar 
iloji boricha ko‘proq tanlanadi va ularning marketing - bozor dasturlariga ahamiyat 
beriladi. 
Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilardan huquqiy hamda xo‘jalik 
jihatlaridan mustaqil bo‘lgan firmalar vositachilar jumlasiga kiradi (sanoat 
korxonalarining sho‘‘ba savdo firmalari va filiallari vositachilarga kirmaydi). 
Vositachilarni harakatga keltiradigan narsa foydadir. Ularning foydasi xarid narxlari 
bilan sotish narxlari o‘rtasidagi farqdan yoki bozorda tovar harakatini amalga 
oshirishdagi xizmatlari evaziga oladigan mukofotdan tashkil topadi. 

---

191 
Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan xizmat 
turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat: 
• sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, sotuvchi 
nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor nomidan 
kafolatlash, reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish; 
• transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo 
harakatlarini moliyalash; 
• texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish; 
• bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish. 
Aksariyat jami savdo - vositachilik ishlarining oz sonli eng yirik savdo 
monopoliyalari qo‘lida to‘planishi vositachilik bo‘g‘inida sifat o‘zgarishlariga olib 
keladi. Ularning o‘z moliya kompaniyalari bor, banklar bilan aloqaga ega, o‘z 
sug‘urta kompaniyalari, o‘z floti, ehtiyot qism omborxonalari, boshqa tarmoqlarda 
mahsulotni qayta ishlash sanoat korxonalari, dilerlik firmalari tarmog‘i va chet 
ellarda filiallari mavjud. 
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan ikki qismiga 
savdo vositachilari to‘g‘ri keladi. AQSH, Angliya, Gollandiya, Yaponiya, 
Skandinaviya mamlakatlarining tashqi savdosida savdo vositachilari xizmatidan keng 
foydalaniladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida savdo vositachilaridan foydalanish 
sanoat firmalari uchun muayyan afzalliklar yaratadi. 
Savdo vositachilaridan foydalanishning muhim ustunligi shundaki, sanoat 
firmasi mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importyor mamlakat hududida savdo 
shahobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, chunki vositachi firmalar odatda 
o‘z moddiy - texnika bazalariga omborxonalar, namoyish zallari, ta’mirlash 
ustaxonalari va boshqalarga ega bo‘ladi. 
Yana bir afzallik shundan iboratki, vositachilar ishlab chiqaruvchilarni tovar 
harakati, tovarni sotish bilan bog‘liq juda ko‘p tashvishlar (mahsulotni etkazib berish, 
saralash, joylash, turli xillarga ajratish, eksport qilinganda mahallik esa bozorga 
moslashish va boshqalar) dan ozod qiladi. 

---

192 
Uchinchi bir afzallik - qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlash asosida 
bitishuvlarni moliyalash vositachi kapitalidan foydalanish. Bu holda vositachilarning 
banklar, transport hamda sug‘urta kompaniyalari bilan barqaror ishbilarmonlik 
aloqalari katta ahamiyatga ega. 
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga to‘la xokimlik qilib olgan hollarda 
ham uchraydi. (Masalan, Angliya brokerlari tomonidan) va bu bozorlarga 
iste’molchilar bilan bevosita aloqa qilish foydalanish zaruriyatiga aylanadi. 
Ishlab chiqaruvchi bilan vositachi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar mazmuni va 
vositachi bajaradigan vazifalarga qarab savdo - tijorat amallarining bir qancha 
turlarini ta’kidlab ko‘rsatish mumkin: olib - sotish ishlari, komission savdo ishlari, 
agentlik va brokerlik ishlari. 
Savdo vositachisi olib - sotish ishlarini o‘z nomidan va o‘z hisobidan olib 
boradi. Olib - sotish harakatlarining ikki turi bor: birinchi holda vositachi ishlab 
chiqaruvchiga nisbatan tovarlarni oldi. Vositachi bu holda tovar egasi bo‘lib qoladi 
va uni har qanday bozorda xohlagan narxda o‘zi bilganicha sotishi mumkin. 
Tomonlar oldi - sotdi bo‘lgach, vositachi bilan ishlab chiqaruvchi o‘rtasidagi 
munosabatlar to‘xtatiladi. 
Uning ikkinchi turida ishlab chiqaruvchi vositachiga tovarni muayyan 
hududlarida va kelishilgan muddat davomida sotish huquqini beradi. 
Olib - sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, eksport, 
import, ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug‘ullanadilar. Savdo 
uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi. 
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat komissioner 
deb ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi tomon topshirig‘i 
bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni amalga oshirishdan 
iborat. Komitent bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar komissiya 
shartnomasi bilan tartibga solinadi. 
Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir. 
Konsignator - eksporterdan o‘z omboriga tovar konsignatsiya shartnomasi 
belgilangan muayyan shartlarda sotadi. SHartnomada jo‘natilgan tovar nomi, narxi, 

---

193 
sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo 
ishlaridagi komissionerlarning ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar savdosini 
konsignat belgilagan narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi. 
Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha 
sanoatchilar tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo 
agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi. 
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari, 
Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi va 
xaridor (sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani ijaraga 
oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi yo‘nalishida faoliyat 
olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan qat’iy nazar, u hamisha faqat 
tor yuridik ma’nodagi vositachi tarzida ish olib boradi. Broker hech qachon 
shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro uchrashtirish, 
shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi.