Eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalar rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari

Birinchisi. Sog‘lom eshitishda nuqsoni bo’lgan bolaning aqliy rivojlanish 
imkoniyatlari eshitadigan bolanikidan aslo kam emas. Yuqori darajada talabchanlik va 
malakali ta’lim bilan uyg‘unlashgan muhabbat - shu imkoniyatlarni realizatsiyalash 
imkonini beradigan shart-sharoit shundan iborat. Muvaffaqiyatga ishonish, shu 
ishonchni bolada tarbiyalash olish – eshitishda nuqsoni bo’lgan bolani baxtli qilish va 
o‘z nuqsonini his qilmaslik, hech bo‘lmaganda undan aziyat chekmaslikka yordam 
berishning muhim omili. 
Ikkinchisi. Tarbiyaning umumiy masalalari, uning hissiyoti, xulqini tarbiyalash 
maxsus tarbiyaga qaraganda ikkinchi darajali emas, balki maxsus tarbiyaning asosini 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
893

---

tashkil qiladi. Zero farzand, avvalo farzand, keyin esa eshitishda nuqsoni bo’lgan bola. 
Buni unutmaslik lozim. uning ma’naviy qiyofasi, uning shaxsini tarbiyalash – maxsus 
o‘qitishning har bir vaziyatini belgilaydigan asosiy jihat shu. Bunda eshitishida 
nuqsoni bo‘lgan bola xulqini tarbiyalashga uning eshitadigan tengdoshining xulqini 
tarbiyalashga kabi yondashish zarur. 
Uchinchisi. Bolani soqovlikdan asrab qolish, atrofdagilar bilan muloqotga 
o‘rgatish uchun barcha vositalardan foydalanish kerak. Eshitishda nuqsoni bo’lgan 
bolani o‘qitishning (ota-onalar uchun) tobora samarali va qulay vositalardan biri daktil 
(barmoqlar) nutqi sanaladi. kichik yoshdagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni 
o‘qitishda undan keng foydalaniladi. 
Daktil nutq nima va uning ta’limdagi roli nimadan iborat? Eshitishda nuqsoni 
bo’lgan bolalarni nutqning bu noodatiy shaklidan o‘qitishda foydalanish zarurati 
ko‘pincha ota-onalarning e’tirozi va qarshiligiga sabab bo‘ladi. 
Daktil nutq – eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni o‘qitishning qudratli vositasi, 
u lug‘at boyligi va nutqni o‘zlashtirish sifatini, shuningdek eshitishda nuqsoni bo’lgan 
bolalarning umumiy rivojlanish darajasini bir necha barobar oshirishi mumkin. 
Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni tarbiyalayotgan ota-onalar va boshqa kishilar uni 
bola bilan muloqotda to‘g‘ri qo‘llash uchungina emas, balki fikrlari, aniqrog‘i, bilib-
bilmay chiqaradigan hukmlari bolaning to‘la qonli tarbiyasiga halal beradigan 
kishilarga uning ahamiyatini tushuntirib berish uchun ham daktil nutqning ahamiyatini 
tushunib yetishlari kerak.
Nutqni shakllantirish ko‘p qirrali jarayon sanaladi. Uning turli shakllarini, avvalo 
muloqot asosini tashkil etadigan og‘zaki nutqni rivojlantirish zarur. Kar va zaif 
eshituvchi bolalarda talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish avvalo katta odamga taqlid 
shaklida, eshitish apparatlaridan foydalanilgani holda amalga oshiriladi. Go‘dakning 
ovoz reaksiyalarini faollashtirish bu reaksiyalarni qo‘llab-quvvatlash va yangi 
tovushlar hosil qilishga qaratilgan mashqlarni o‘tkazish jarayonida amalga oshiriladi. 
Bu mashqlar muloqot jarayonida, katta odam bola bilan turli tovush va tovush 
birikmalaridan foydalanib, ularni gimnastika elementlari bilan birga qo‘llab 
"gaplashganida" amalga oshiriladi. Bir yarim -ikki yoshli bolaning og‘zaki nutqi ustida 
ishlashning muhim vazifasi bolada og‘zaki nutq ehtiyojini shakllantirish sanaladi. Shu 
sababli o‘yin va maishiy harakatlar paytida katta yoshli odam predmet, hodisa, 
o‘yinchoq, harakatlar nomini ataydi, bolalar ularni uddalagani darajada ularning 
nomini taqlidan aytishga (atashga) undaydi. Eng muhimi - bolaning katta odamga 
ergashib tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni talaffuz qilishga urinishi. Nutqqa taqlid harakatlarga 
taqlid bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli gavda harakatlariga taqlidga o‘rgatishga alohida 
e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Kattalarga bu kabi taqlidni o‘zlashtirgani sari bola 
harakatlarni tovushlar, bo‘g‘inlar, so‘zlarni go‘ldirab talaffuz kilish bilan to‘ldirib 
boradi. Shu davrdan fonetik ritmika mashg‘ulotlari boshlanadi. Fonetik ritmika - 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
894

---

maktabgacha yosh oldidan va maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ularning talaffuzi 
ustida olib boriladigan ishlarning asosiy usullaridan biri. 
Eshitish idrokini rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar bilan bir paytda 
bolalarni reaksiya qilish va turli maishiy shovqinlar, tabiiy tovushlar, transport 
signallarini tushunishga o‘rgatishadi. Audioyozuvlarni eshitish ham eshitish 
idrokining rivojlanishiga ko‘maklashadi. Katta yoshli kishi bola bilan birga musiqa 
taktiga mos harakat qiladi, bolaning o‘zini raqs harakatlarini bajarishga undaydi.