Etnik psixologiyaning tuzilishi

ETNIK PSIXOLOGIYANING TUZILISHI

Reja:

1. 
   Etnopsixologiyaning fanlararo xarakteri.
   
2. 
   Etnopsixologiyaning asosiy bo'limlari.
   
3. 
   Etnopsixologik tadkikotlarda “Emic” va “Etic” yondashuvlar.
   
4. 
   Etnopsixologiyaning tadkikot metodlari.
   
5. 
   Etnopsixologik tadkikotlarni tashkil kilishning uziga xos xususiyatlari.
   

Ijtimoiy hodisalarga munosabat jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida turlicha namoyon bo’la boshlaydi. Mustaqilligimizning ilk kunlaridan hayotimizning barcha jabhalarida “qadriyatlar”, “milliy tiklanish”, “milliy ong”, “milliy g’urur”, “milliy iftixor” singari tushunchalar tilga olina boshlandi. Zero, mustaqillik degani milliy tiklanish degani hamdir.

Ushbu atamalarning hayotimizga kirib kelishi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov nomi bilan uzviy bog’liq ekanini alohida ta’kidlash kerak. Mustaqillik tufayli hayotimizning barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan o’zgarishlar, jumladan, milliy qadriyatlar, madaniyat, urf-odat, an’analarimizning tiklanishi, milliy g’urur, milliy o’zlikni anglashimizning borgan sari yuksalayotganligi Prezidentimiz asarlari va nutqlarida faxr-iftixor bilan e’tirof etilmoqda.
“Xalqimiz sarchashmalarining ko’zlari qaytadan ochilganligi,- deb yozadi I.Karimov,- jahon madaniyati yutuqdariga zo’r hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi teranligi va chuqurligi anglab olinganligi, har bir avlodning o’z o’tmishiga, olijanob milliy va diniy an’analariga hurmat bilan qarash, ularni asrab-avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog’da hozirgi zamon jahon sivilizatsiyasi va ularga oshno bo’lish zarurligi ravshan anglab yetilganligi - mana shularning hammasi hayotbaxsh bir zamindirki, bizning yangilanish va xalqimizning milliy o’zligini anglashini oshirish, aholining siyosiy yetukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi”
Ana shunday muhitni vujudga keltirish, mamlakatda tom ma’noda har tomonlama, barqaror taraqqiyotni ta’minlab turish bu bevosita davlat siyosatining xalq talabi va ehtiyojlarini, ruhiy va ma’naviy holatini nechog’lik hisobga olinganligi bilan belgilanadi.
Yoki I.Karimov iborasi bilan aytganda: “Xalqning ma’naviyati va madaniyati, uning xaqiqiy tarixi va o’ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo’lidan muvaffaqiyatli ravishda olg’a siljitishda hal qiluvchi, ta’bir joiz bo’lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir.”
Etnik guruhlar - ijtimoiy guruhlarning eng muhim shakllaridan biridir. Ma’lumki, ijtimoiy guruhlardagi odamlarning o’zaro munosabatlari, ularning vujudga kelish va taraqqiy etish mexanizmlari, mazkur o’zaro ta’sir jarayonlarida namoyon bo’luvchi yangi psixik hodisalarni o’rganish bilan ayni kunda shiddat bilan rivojlanib borayotgan - ijtimoiy psixologiya fani shug’ullanadi. Ijtimoiy psixologiya bilan boshqa bir qator fanlar, birinchi navbatda, etnologiya va shaxs psixologiyasi kesishmasida yana bir istiqbolli fan - etnik psixologiya (etnopsixologiya) fani shakllanmoqda.
Ijtimoiy-psixologik tasavvurlarga ko’ra, mavjudligini bir muncha uzoq davr saqlab turgan odamlar guruhi shakllanishi davomidagi uning a’zolari o’rtasida uzviy o’zaro ta’sirlar kuchayganda shartli ravishda guruhiy psixika (psixologiya emas, chunki ushbu atama psixika to’g’risidagi fanni ifodalaydi) deb nomlash mumkin bo’lgan umumiy, guruhiy hodisalar paydo bo’ladi.
Ijtimoiy psixologiya - sodda qilib aytadigan bo’lsak, guruhlar psixikasi to’g’risidagi fandir. “Etnik psixika” va “etnik psixologiya” iboralari aynan shu mazmunda tushuniladi: etnik psixologiya - xalq, etnosning psixik tuzilishi yoki “etnik psixikani” o’rganuvchi fandir. Etnosning psixik tuzilishi etnik guruhning shakllanishi davomida o’zlashtirilgan chizgilar, xossalar va jarayonlarni o’z ichiga oladi. Biz ushbu tushunchalar tavsifini mazkur qo’llanmada navbati bilan berib boramiz.
Ushbu nisbatan yangi fan bo’lgan - etnopsixologiya - fani vakillari javob berishlari ko’zda tutilgan turkum savollarni sanab o’tsak.
1. Etnik guruhlar va ularning oliy shakli hisoblangan millatlar qanday vujudga keladi va shakllanib boradi?
2. Etnogenez jarayoni qanday bosqichlardan iborat?
3. Etnik guruhlar bir-biridan nimasi bilan farq qiladi va ular o’rtasida qanday mushtarakliklar mavjud?
4. Etnoslarni tashkil qilgan odamlar o’rtasida (erkak va ayollar) qanday toifadagilari ko’p uchraydi?
5. Etnoslararo ziddiyatlar nimaga vujudga keladi va ularni qanday bartaraf etish mumkin?
6. Etnosning o’zligini anglashi nimadir? Etniklararo munosabatlarda u qanday namoyon bo’ladi?
Etnopsixologik savollar juda ko’p. Ularning aksariyatiga o’quv qo’llanmamizda nainki xususiy, balki jahon ilmida to’plangan axborotlarga tayangan holda javob berishga harakat qilamiz.
Etniklararo munosabatlar, milliy stereotiplar va ramzlar, etnohimoyaviy mexanizmlar, milliy o’zlikni anglash, etnotsentrizm masalalariga alohida e’tibor qaratamiz.
Etnopsixologiya fani predmeti va vazifalari.
Etnopsixologiya ijtimoiy psixologiyaning alohida sohasidir deb aytib o’tdik. Shuning uchun etnopsixologiya xususida so’z yuritishdan avval ijtimoiy psixologiya faniga ham alohida to’xtalib o’tmoq lozim.
Ijtimoiy psixologiya - odamlarning ijtimoiy guruhlarga birlashishini o’rganadigan, guruhiy tavsifni, shaxsning guruhiy faoliyati va xulq-atvorini, ijtimoiy psixologik qonuniyatlar, holatlar, hodisalar, ijtimoiy ustanovka kabilarni tadqiq qiluvchi psixologiya sohasidir (E.G’.G’oziev).
Hozirgi kunda ijtimoiy-psixologiya predmetini belgilaydigan 4 ta yo’nalish mavjud:
birinchi yo’nalish, katta va kichik guruhlar, jamoa, rasmiy va norasmiy guruhlar, oiladagi shaxslararo munosabatlar, liderlik, moslik, jamoani boshqarish va x., o’rganadi;
ikkinchi yo’nalish, guruh va jamoada shaxsning holati, uning mavqei, o’rni, roli, boshqalarni idrok etishi, o’ziga va boshqalarga munosabat motivlari va yo’nalganligini o’rganadi;
uchinchi yo’nalish, muloqot muammosiga taalluqli bo’lib, muloqotning psixologik ta’siri, turlari, kommunikatsiya kanallari, to’siqlar va boshqalarni tashkil etadi;
to’rtinchisi, xalqlar, millatlar, elatlar psixologiyasi bo’lib u milliy ijtimoiy hodisalarni, ya’ni millatlar va elatlar, xalqning ongida, ruhiyatida asrlar davomida saqlanib qolgan an’analar, rasm-rusmlar, aqidalar, udumlar va boshqalarni o’rganadi. Bu yo’nalish etnopsixologiya fani bilan bog’liq.
Ijtimoiy-psixologiyaning zamonaviy, nazariy va amaliy vazifalari mavjud:
1. Nazariy vazifasi - mustaqil fikrlovchi, erkin tafakkurli, insonparvar shaxsni tarbiyalash, yoshlarga mustaqillik g’oyasini singdirish, xalqimizning ming yillik urf-odatlarini saqlash, xalqimizda o’zaro munosabatlarda demokratiya tamoyillariga amal qilish.
2. Ijtimoiy-psixologiyaning amaliy vazifalari - sanoatda, ta’lim, tibbiyot, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalardagi ijtimoiy hodisalarni chuqur o’rganish.
Ijtimoiy psixologiya bir necha sohalarni qamrab oladi: din psixologiyasi, oila psixologiyasi, muloqot psixologiyasi, kichik guruh psixologiyasi, katta guruh psixologiyasi, modalar psixologiyasi, insonni inson tomonidan idrok qilish psixologiyasi, etnopsixologiya va x.
Etnopsixologiya. «Etnopsixologiya» termini — uch so’zdan tashkil topgan (yunoncha): «etnos», so’zi «xalq, elat», mazmunida keladi, «psyuxe» — «qalb, rux» va «logos», “so’z”, “ta’limot” mazmunida.
Demak, «etnopsixologiya» xalq (etnos) ruxi to’g’risidagi fandir (ta’limot).
Etnik guruhlar (etnoslar) etnopsixologiya fani ob’ektidir.
Etnos va uning vakilllarini psixik chizgilari, etnoslararo o’zaro ta’sir va nizolar esa etnopsixologiya fani predmetidir.
Zamonaviy etnopsixologiya fani oldida turgan muammolar:
■ Etnosning psixik tuzilishini o’rganish (xususan- millatning), qanday psixologik qonunlarga bo’yinsunishi, rivojlanishi, tuzilishi va funksiyalarini aniqlash;
■ Etnik (milliy) xarakter muammosi;
■ Etnik guruhlarning psixik tuzilishi va xarakteri o’rtasidagi tafovutlarni aniqlash;
■ Etnik xarakter tipologiyasini ochib berish Etnopsixologiya fani oldida turgan vazifalar:
■ Xalq madaniyatini o’rganish, uning psixologik mohiyatini ochib berish.
■ Din va etnos psixologiyasi o’rtasidagi mushtaraklikni o’rganish.
Etnik psixologiya — «etnik psixikani» o’rganuvchi fan. Etnik psixika
O’z ichiga etnik guruhning taraqqiyoti davomida o’zlashtirilgan xususiyatlar, jarayonlar va chizgilarni oladi.
Etnos iborasi XIX asr oxirlaridan ilmiy tushuncha sifatida fanga kiritildi. Biroq etnos tushunchasining mazmuni xususida hozirga qadar olimlar o’rtasida yakdillik mavjud emas:
1. Etnos bir tilda so’zlashuvchi, o’ziga xos turmush tarzi, urf-odat, marosimlar va an’analari tizimiga ega bo’lgan, o’zining kelib chiqishi birligini tan oluvchi o’ziga xos kishilar guruhi (S.M. Shirokogorov)
2. Etnos til, davlatga tegishlilik, iqtisodiy aloqalar, madaniy turmush, din birligi singari bir qator ijtimoiy aloqalar natijasiga asoslanadigan kishilar jamoasi (S.A.Tokarev).
3. Etniklik bu real ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar sharoitida o’zaro tushunarli tilda so’zlashadigan muayyan hududda yashaydigan kishilar orasida o’zaro shakllanib boradigan va o’zining ma’lum madaniy xususiyatlarini, mustaqil ijtimoiy guruh ekanligini butun hayoti davomida anglab boradigan har qanday jamoadir (N.N. Cheboksarov)



Endi “millat” tushunchasiga oydinlik kiritsak.
Millat atamasi qadimda va o’rta asrlarda kelib chiqishi bir bo’lgan, iqtisodiy va siyosiy jihatdan umumiylik kasb etgan ma’lum bir guruh kishilariga nisbatan qo’llanilgan. Millatning ilmiy kontseptsiyasi E.Renandir. Uning fikricha, millat ma’lum bir guruhga taalluqli kishilarning birgalikda yashashi, oldingi ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan an’analarni saqlab qolishga bo’lgan xarakati hamda umumiy maqsad yo’lida birlashishidir.
V.M.Mijuev «etnosdan farqli o’laroq millat bu mening tug’ilishim bilan belgilanadigan fakt emas, balki mening shaxsiy tanlovim va xarakatlarim mahsulidir. Etnosni men tanlamayman, millatni esa tanlashim mumkin. Millat bu individning davlatga taalluqli, ijtimoiy, madaniy mansubligidir. Aslo uning antropologik va etnik mansubligi emas» deb ta’kidlaydi.
Bir etnos tarkibiga madaniyat va diniy kofessiyalariga singari o’nlab millatlar kirishi mumkin. Etnos millatning bir qismini anglatishi mumkin. Masalan, millat tarkibidagi etnik - diniy guruhlar (bolgarlar orasidagi musulmon va xristianlar, nemislar orasidagi protestantlar); etnik irqiy guruhlar (Amerika millati bunga misol bo’ladi); etnik hududiy guruhlar (ma’lum millat vakillari u yoki bu hudud, mamlakatda jips bo’lib yashashi); uchinchidan, etnos millat yoki millat shakllanishidan oldingi davrni anglatishi mumkin.
Etnos millatdan kengroq tushuncha bo’lganligi uchun unga millatdan tashqari irqlar, urug’lar, qabilalar, elatlar kabi milliy guruhlarga xos etnik guruhlar ham kiradi.
Shunday qilib, «Etnos» atamasi «millat» iborasiga nisbatan keng mazmunga ega ekanligini ko’ramiz. Shu bilan birga, yuqoridagi ta’rif va tahlillardan kelib chiqib bu ikkala tushunchalar orasidagi farqlar hal qiluvchi emasligini alohida ta’kidlamoqchimiz.
Etnoslar quyidagilarga binoan uyushadi:
1. Etnoslar umumiy biologik ajdodlarga ega yo shunday afsonalari mavjud. Masalan, turkiylar xususida shunday afsonalar mavjud (Raxmon, Nasimxon. Turk xoqonligi. T.: 1993 y):
G’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota-bobolari qo’shni qabilalar tomonidan qirib tashlandi. Faqat o’n yoshli bola yashirinib tirik qoldi. O’sha yerda yashaydigan urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ldi. Ochlikdan qutqarish, dushmanlardan yashirinish uchun bo’ri o’sha bolani olib Turfon tog’lariga qochib ketdi. Tog’da bir g’or bor edi. U yerda urg’ochi bo’ri o’nta bola tug’di. Bolalarning otasi o’sha qutqarilgan turk edi. Bo’ri bolalari Turfondagi ayollarga uylandi. Har bir boladan bir urug’ kelib chiqdi. O’g’illaridan birining ismi Ashin edi. Uning nomi hamma qabila nomini anglatadigan buldi. Ashin boshqa aka-ukalariga qaraganda qobiliyatliroq, ham aqlliroq edi.
Shu sababli Ashin yangi kabilaning doxiysi bo’lib qoldi. Urug’ soni asta-sekin bir necha yuz kishiga yetdi. Ashinning merosxo’rlaridan biri, qabila doxiysi Asyan shad bo’ri avlodlarini Turfondan Oltoy yerlariga olib keldi. Bo’ri avlodlari bu yerda jujanlarning fuqarosiga aylanib, ularga temir qazib berar edilar, Oltoyda ular turk nomini oldilar.
Afsonaga ko’ra, «turk» so’zi Oltoy tog’ining eng qadimgi nomidan kelib chiqqan. Ikkinchi afsonaning mazmuni shunday: Turk qabilasininig ota-bobolari So saltanatiga borib taqaladi.
Bu saltanat Oltoyning shimolida joylashgan edi. Qabila boshlig’i Abanbuning o’n yettita ukasi bor bo’lib, shulardan biri Ichasin Ishid «Bo’ri o’gli» deb nom olgan edi. So saltanati dushmanlar tomonidan kunpaya-kun qilindi.
Omon qolganlari tarqalib ketdilar. Bo’ri o’gli juda tadbirkor edi. Shu sababli imkoniyat topib, urug’ini qiyin ahvoldan olib chiqdi. Uning o’g’illaridan biri Oqqush bo’lib, Abakan daryosi bo’ylarida hukmronlik qildi. Ikkinchi o’gli esa Sigu saltanatiga asos soldi. Bu saltanat Kama daryosi bo’ylarida edi.
Uchinchi o’g’li esa Chjuchje daryosi bo’ylarida hukmronlik qildi. Katta o’g’li Nudulu shad Garbiy Sayanga o’rnashdi. Nudulu shadning o’nta xotini bo’lgan. Uning o’gillari onasining qabilasi nomini oldilar. Eng kichik xotinining o’g’li Ashin edi. Nudulu shad vafotidan keyin taxtga birontasi o’tirishi kerak edi. Shunda aka-ukalar, kimki kuchli va epchil bo’lsa, o’sha urug’ yo’lboshchisi bo’ladi, deb qaror qildilar. Musobaqada Ashin g’alaba qildi. U Asyan shad nomini olib, urug’ boshi bo’ldi. Uning vafotidan keyin esa o’gli Tuu taxtga o’tirdi. Tuuning o’g’li Tumin (Bumin) turk xoqonligiga asos soldi.
Tuba qabilasi Shimoliy Xitoyni bosib oldi, u yerdagi qabilalar orasida Ashinning besh yuz oilasi bor edi. Shu paytda Ashin urug’i xun hokimi Muganga qaram edi (Xunlar-turkiylarning ajdodi, bu davlatda bir qancha qabila-urug’lar bor edi). 439 yilda tubalar xunlar ustidan g’alaba qozondi. Shundan keyin xunlarga tobe bo’lgan Ashinning besh yuz qabilasi jujanlar huzuriga ko’chib bordi. Oltoy tog’larining janubida o’rnashib, jujanlarga temir qazib bera boshladilar.
Ashin urug’i qayerda, kimning xukmronligi ostida bo’lmasin, o’zlarining tilini saqladi. Tubalar singari tilini yo’qotmadilar. Hatto shu kichkina urug’ning urf-odati boshqa qabilalarga ta’sir qildi.
Xitoylar o’zlariga tobe bo’lgan Ashin qabilasini Tu-kyu deb ataganlar. Xitoycha Ashina ham deyiladi. P.Pelo bu so’zni «turk-yut» (ya’ni turkiylar) deb izohlagan. Turk atamasi kuchli, mustahkam demakdir. Ashina esa bo’ri degani. Turkiycha bo’ri mo’g’ulcha shono, chino deyiladi, a qo’shimchasi xitoycha xurmat ma’nosini bildiradi. Bundan xulosa chiqadiki, Ashina-himmatli, mard bo’ri degan ma’nodadir.
Qadimgi Xitoy mualliflari turkiy xoni va bo’ri so’zini ma’nodosh deb qaraganlar. Shuning uchun biri o’rnida ikkinchisini qo’llayverganlar. Ularning Markaziy Osiyodagi mavqei baland edi. Hatto syanbiy malikasi o’z eri Shabolio xonni bekorga «Bo’ri fe’l-atvoriga ega bo’lgan xon», deb aytmagan edi.
Bo’ri haqidagi tasavvur Ashin urug’ining hamma tomoniga kirib borgan.
2. Umumiy hududda rivojlanadi:
Masalan:
Turkiylar qanchalik katta hududni egallagan bulsalar, ular yaratgan yodnomalar shunchalik katta hududga yoyilgan. Bu yodnomalar O’rxun daryosi bo’ylaridan Dunaygacha, Yokutistondan G obigacha, xatto Sharkiy Ovrupoga ham tarqalgan.
Yodnomalar qadimgi turkiy qabilalar birlashmasining madaniy- siyosiy markazlariga va iqlim belgilariga qarab guruhlanadi. Ular quyidagicha:
1. Shimoliy Mo’g’uliston yodnomalari. Bu guruhga yirik yodnomalar— Bilga xokon, Kul tigin, Tunyuquq, Ungin, Kuli chur, Selenga, Qorabalsagun, Suji yodnomalari, shuningdek, Xayto Tamirdan topilgan o’nta yodnoma, Ixa- Asxetedan topilgan ikkita yodnoma, Xangay va Gobidan topilgan mayda yodnomalar kiradi. Turkshunoslikda bu guruh O’rxun yodnomalari deb yuritiladi.
2. Enasoy yodnomalari. Bunga toshga, qoyaga, oltin va kumush idishlarga, tangalarga yozilgan yetmishdan ortiq yodnomalar kiradi.
3. Lena — Baykalbo’yi yodnomalariga qirqqa yaqin, o’qilishi qiyin bo’lgan qisqa matnlar kiradi.
4. Oltoy yodnomalari unchalik ko’p emas, bitta qoyaga yozilgan yodnoma va qabrdan topilgan bir necha kumush idishlardagi yozuvlar, xolos.
5. Sharkiy Turkiston yodnomalari Turfondan topilgan va toshga bitilgan, Dunxuan va Mirandan topilgan qogozdagi yozuvlardir.
6. O’rta Osiyo guruhi yodnomalari — Yettisuv va Fargona guruhlaridan tashkil topgan. Yettisuv guruhiga Talasdan topilgan yodnomalar (tangalar, o’y ro’zg’or buyumlari, yog’ochlarga bitilgan yozuvlar), Farg’ona guruhiga keramika va metallga bitilgan yozuvlar mansub.
7. Sharqiy Ovrupo yodnomalari — Donetsk va Dunay guruhlariga bo’linadi. Birinchi guruhga Novocherkasskdan topilgan ikkita, Mayats shahridan va Sariko’ldan topilgan bitta g’ishtdagi yozuv mansub. Ikkinchi guruhga Nad-Sen-Mikloshdan topilgan kumush idishdagi yozuv va metallarga bitilgan yodgorliklar kiradi.
Yuqorida tilga olingan yodnomalar turli joylarga tasodifan kelib qolgan emas, balki qadimgi turk xoqonligi davrida shu joylarda turkiy qabilalar yashagan — ularning vatani bo’lgan.
Bitigtoshlar avvalo turkiylar tarixi uchun asosiy manba, ham yozma adabiyotning ilk namunasidir. Shu bilan birga, u etnografiyaga oid qiziq ma’lumotlar beradi. Topilgan ashyolar qadimgi turkiylarning urf-odatlari turmush tarziga oid dalillarni birmuncha to’ldiradi (Raxmon, Nasimxon. Turk xokonligi. T.: 1993 y).
Z.Umumiy madaniyat va an’analarga ega.Masalan:Turkiylarning O’tukanni muborak (iduk) hisoblashlari va «Otalaridan qolgan» yurtlariga sodiq bo’lishlari vatan shuuri va muhabbatining eng yuksak o’rnagidir. Eski turk diniga (shomoniylikka) binoan «Turk Tangrisi» turk millatining homiysi bo’lganidek, turk yurtlari, xususan, tog’lari, buloqdari, suvlari, ota-bobolarining mozorlari va xotiralari ham muqaddas ruxlarning maqoni hisoblanib, mamlakatning qo’riqchisi hisoblanardi.
Chunonchi, bitiklarda: «Tangri, Umay ia muborak Yer-suv biz uchun dushmanni g’aflatda qoldirdi», degan ifodalar uchraydi. Kun xukmdori Metening: «Tuproq millatning ildizidir, uni qanday berayin», deyishi ham vatan shuurining turklarda qadimdan shakllanib, ardoqlanib kelayotganidan dalolat beradi.
Turk xoqonlari va xalqi milliy madaniyat, nizom va an’analarni muqaddas bilib, o’ta xassoslik bilan ularni himoya etganliklari ham anik- ravshan (Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T.: 1995 y.).
4. Boshqa shunday ijtimoiy guruhlarga o’zlarini qarshi qo’yadi.
Masalan,
Bilge xoqon asorat davrida o’tkazilgan chin ta’siri munosabati bilan: «Chin millati shirin so’zu yumshoq mol orqali uzoqdagi qavmlar ko’nglini (ya’ni turkiylarning) olmoqchi bo’ldilar. Lekin aqlli insonlarni baribir alday olmadilar» (Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T.: 1995 y.).
5. Taraqqiyotining yuqori darajasida o’z davlatchiligini tashkil etadi. Masalan,
Miloddan oldingi 626 yilning kuzida turkiylar tarixida birinchi davlat barpo bo’lgan, Alp Er Tunga shu davlatning asoschisi edi. Bu davlat tarixda sak (iskif) turk davlati deb nom oldi. Sak-iskif turk davlati miloddan oldingi yettinchi-eramizning ikkinchi yuz yilliklarida yashadi. U Dog’istondan Kichik Osiyoga qadar cho’zilgan hududni o’z ichiga olgan edi (Raxmon, Nasimxon. Turk xokonligi. T.: 1993 y).
6. Etnos va millatning umumiy din birligi bo’ladi. Masalan,
Mo’g’uliston hududida yashagan turkiy qabilalar orasida buddizmning birinchi marta davlat dini sifatida paydo bo’lganidan darak beradi. Taspar xoqonning iltimosiga ko’ra, uning qarorgohida budda haykalchasi o’rnatildi. Bu haykalcha va burgut marmartoshining sanskrit yozuvi bitilgan, buzilib ketgan tomoni Chinaguptaga bag’ishlangan. U Hindistondan kelgan, xoqon qarorgohida o’n yil yashagan buddistlar ustozi edi. Birinchi turk xoqonlari hokimiyat barpo bo’lgandan boshlab, katta imperiyani boshqarish va ushlab turish uchun buddizm qudratli g’oyaviy omil bo’ladi, deb tushundilar. Chamasi, bu davrda shomon dini ham bo’lganu lekin stixiyali tarzda bo’lib mavkeini unchalik mustahkamlab olmagan edi.
Sirdaryo bo’yidan topilgan yodnomadan anglashilishi-cha, burgutga ilk turkiylar sajda qilgan. U osmon ilohasini jonlantirgan va sulolaning nomiga ishora qilgan. Burgutga sig’inish shomonlikdan dalolat beradi.
O’rta va Markaziy Osiyoda shomonlik bora-bora umumiy din bo’lib qoldi. Turgan gapki, hammabop din tarkibi jihatidan turli hokimiyatda umumiy g’oyani shakllantirishga xizmat qildi. Har bir qabila o’z dini va xudosiga ega bo’lgan paytda umumiy din birlik, hamkorlik uchun katta ahamiyatga ega edi (Raxmon, Nasimxon. Turk xoqonligi. T.: 1993 y).
7. Umumiy til. Masalan,
Kelib chiqish jihatidan bir bo’lgan xalqlarning tili yagonadir. Bu tillarda fe’l, ayniqsa ot turkumidagi so’zlar umumiy. Qarindoshlik an’analari uzoq davom etgan. Keyinchalik ular mustaqil qabilalarga ajralgan. Tillari ham o’zicha rivojlangan. Turk so’zi bir ming besh yuz yil davomida o’z ma’nosini o’zgartirgan. V asrda Ashin atrofga to’plangan urda aholisi turk deb yuritilgan.
Hammasi turkiy tilda gaplashganlar. Ana shu tilda gaplashgan boshqa qo’shni qabilalarga turk nomi qo’llanmagan. Faqat hududiy birlik nomga asos bo’lgan. O’sha davrlarda O’rta va Markaziy Osiyoga sayohat qilgan arab tarixchilari asarlarida shunday farqlash bor. Ular turk nomi ostida qaysi tilda gapirishidan qat’i nazar, O’rta va Markaziy Osiyoda yashovchi hamma qabilalarni nazarda tutganlar. Rashididdin turk va mug’ullarni tiliga qarab farqlagan. Chunki XIII asrda mo’g’ul tili alohida til sifatida ajralib chiqib, turkiy yozuv asosida o’z yozuvini shakllantirgan edi (Raxmon, Nasimxon. Turk xoqonligi. T.: 1993 y).
8. Etnos a’zolari umumiy psixologik xususiyatlarga ega. Masalan, Vatan tuyg’usi Bilga xoqonda juda yuksak. U turk xalaqining vatani abadiy bo’lishi uchun kurashadi.
Vatanni saqlab qolish faqat xoqonning o’ziga emas, xalqqa ham bog’liq. Ajdodlarning yutuqlari-yu xatosi buni tasdiqlaydi. Xalq o’z xoqonining yo’l-yo’riqlarini amalga oshirishi lozim, aks holda uning boshiga ko’p kulfatlar keladi.
O’ta ishonuvchan bo’lmaslik, boshqalarning gapini mulohaza qilgandan keyin ish yuritish kerak. Samimiylik bilan yolg’onni farqlay bilish kerak. Samimiylikning ostida ko’pincha yolg’on bo’ladi. Qattiq gapirgan, qattiqqo’l xoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo ko’rmaydi. Odamni ajrata bilmay, to’kis ishonuvchan bo’lsa, fojiaga yo’l ochiladi, darbadarlik shundan boshlanadi: «Ey turk xalqi, to’kis ishonuvchansan, samimiy, nosamimiyni ajratmaysan, kim kattik gapirsa, samimiyni ham tanimaysan.
O’shandayliging uchun tarbiyat qilgan xoqoningning so’zini olmayin, har qayerga ketding, u yerlarda butunlay g’oyib bo’lding, nom-nishonsiz ketding. O’sha yerda qolganing har joyda zo’rga o’lib- tirilib yurgan eding» deydi Bilga xoqon (Raxmon, Nasimxon. Turk xoqonligi. T.: 1993 y).
Xullas, etnik psixologiya rivojining ilk bosqichida xalqlar ma’naviy madaniyatining psixologik o’ziga xosligini o’rganishdan iborat bo’lgan XIX asrning o’rtalariga kelib etnopsixologiyaning umumiy kategoriyalari shakllangan: xalqlar psixologiyasi, milliy xarakter, milliy ruh kabi. X.Shteyntal, M.Latsarus, V.Vundt, G.Lebonlar etnopsixologiyaning falsafiy-psixologik yo’nalishiga asos solganlar.
Etnik psixologiyaning kategorial apparati.
Ijtimoiy guruh - ba’zi bir umumiy hislatlar va maqsadlar negizida birlashgan ikki yoki undan ortiq odamlar jamoasi.
Referent guruh - shaxs uchun muhim ijtimoiy guruh.
Millat — minglab va millionlab odamlardan iborat katta ijtimoiy guruh.
Etnos — tabiiy-tarixiy jarayon natijasida paydo bo’ladigan o’ziga xos ijtimoiy guruh.
Xalq muayyan davlat hududida yashovchi etnosdir. Xalqning etnosga taalluqliligini ongli qabul qilgan qismi - millat deb yuritiladi.
Ikki yoki undan ortiq xalqqa taalluqli individlar metislar nomini olganlar.
«Etnos» terminining mohiyati. Etnos - tarixiy tarkib topgan, umumiy nisbatan barqaror ruhiyat va madaniyatta ega kishilar birligi sifatida. Etnopsixologiyaning predmeti va ob’ekti. Milliy psixologik qiyofada millatni ifodalovchi, birlashtiruvchi belgi sifatida. Etnodsixologiyani o`rganishning dolzarbligi. Ilmiy va amaliy ahamiyati. Etnopsixologik xususiyatlarni o`rganishdagi murakkabliklar.
XX asr 60-70 yillarda Milliy va milliy munosabatlar bo`yicha markaziy jurnallarda boshlangan ilmiy-nazariy bahs-munozaralar. Etnopsixologiya predmeti va ob’ektligini aniqlashda uchraydigan murakkabliklar. Etnopsixologiyaning gumanitar organlar tizimidagi o`rni. turli sifatlar va ijtimoiy qatlamlarga xos psixologik xususiyatlar. Millatga xos xususiyatlar, ularning o`ziga xosligi va etnik guruhlarni birlashtirib turuvchi umumiy xususiyatlar.
Millat va millat bilan bog’liq bo`lgan ko`plab omillar ijtimoiy va siyosiy hayotda muhim rol o`ynab kelgan va bundan keyin ham uzoq davrgacha o`z ahamiyatini yo`qotmaydi. Olimlarning ko`rsatishicha ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining turli bosqichlarida turgan to`rt rishta yaqin millat, ellat va turli xalqlar mavjud ekan.
Ularning har birini o`z tarixi, madaniyati va milliy qadriyatlari bor. Ularni o`rganish millatlararo munosabatlarini tashkil qilishda, turli iqtisodiy, madaniy aloqalarni o`rnatishda katta yordam beradi.
Lekin yaqin davrgacha bizning ijtimoiy fanlar tizimida milliy masalalar va unda psixologik omillarning tutgan o`rniga yetarlicha baho berilmay kelindi. Ayrim hollarda esa asossiz ravishda inkor etildi. Hatto ba’zi bir tadqiqotchilar milliy xususiyatlar, etnopsixologiya masalalarini o`rganishga shubha bilan qarashdi. Bunda ular etnopsixologiya masalalarini o`rganish bir xalqni maktab, ikkinchisini kamsitishga olib kelishi, irqchilik, millatchilikni kelib chiqishiga sabab bo`ldi, deb havotirlanishdi. Bu xadiksirashda ma’lum asos ham bor edi.
Etnopsixologiyaga oid ayrim tadqiqotlarda mualliflar o`z millatlarni haddan tashqari ko`klarga ko`tarib yuborish,boshqa qo`shni xalqlardan ustun qo`yish hollari bo`lganki, bu tabiiy turli noroziliklarni tug’ilishiga sabab bo`lgan. Shuning bilan birgalikda xalqlarning voqelik va tabiatni idrok qilish, kiyinish, avlodlar tarbiyasi, avlodlar o`rtasidagi munosabatlardagi o`ziga xosligini hisobga olmaslik ham mumkin emas.
Etnik o`ziga xosligini inkor etish, milliy munosabatlarda hisobga olmaslik turli salbiy munosabatlarni, hatto etnik nizolarni keltinrib chiqaradi.
Etnopsixologiya" - etnologiya va psixologiya fanlarining qo`shilishidan tashkil topgan bo`lib, grekcha "etnos" xalq, qabila, "psixologiya"- ruh ilmi, degan ma’nolarni anglatadi. Bu fan ma’lum millat va etnik birlik vakillarining o`ziga xos ruhiy qiyofasi, xulq-atvorining, zamonaviy termin bilan aytsak, "mentalitetini"o`rganadi.
Har bir xalqqa xos bo`lgan milliy xarakter, urf-odat va an’analar, milliy tuyg’ular va did (ta’b), etnik ong va milliy o`zini o`zi anglashni vujudga kelishi, namoyon bo`lishi, o`zgarishi va rivojlanishi kabi masalalar ham etnopsixologiyani o`rganish ob’ekti hisoblanadi.
Tadqiqotchilar tomonidan etnopsixologiya masalalarini o`rganishda ma’lum muvaffaqiyatlarga erishilgan bo`lsa ham, lekin uning ko`p muammolari hali o`zining yechimini to`la topgan emas. Shulardan biri - milliylik va baynalminallik xususiyatlarining o`zaro munosabatidir. Millat, sinflar va turli ijtimoiy guruhlarni o`rganishda faylasuflar, sotsiolog va tarixchilar, asosan, ularning moddiy va ma’naviy madaniyati, tarkibi, ijtimoiy munosabatlariga e’tiborni qaratgan bo`lsalar, psixologlar esa, shaxs psixologiyasini o`rganish bilan cheklanib qolishgan. Ayrim psixologlar esa (S.L.Rubinshteyn) umuman ijtimoiy va etnopsixologiya fanlarining mavjud bo`lishligini shubha ostida olgan.
Etnopsixologik muammolarni tadqiq etuvchi jahon olimlarining juda ko`pchiligi, bu muammolarni o`rganish qiyin ekanligini, bu sohada uchraydigan murakkabliklarni ta’kidlashadi. Chunki etnopsixologik xususiyatlari empirik tadqiq etish qiyin.
Barcha murakkabliklarni qamrab oluvchi metodlar yaratilmagan. Boz ustiga bir mamlakatda, boshqa bir madaniyatni o`rganish uchun yaratilgan metodlar, ikkinchi bir xalqlarni o`rganishda natija bermasligini, hatto, qarama-qarshi ko`rsatkich berishi mumkin. Bu sohadagi muammo yana shundaki, bir etnos ichidagi turli sinflar, sotsial guruhlarda milliy xususiyatlarning namoyon bo`lishi ma’lum darajada bir biridan farqlandi.
Shuning bilan birgalikda, tadqiqotchi etnik psixologiyadagi o`ziga xoslik, boshqa etnik guruhlardan farq qiluvchi maxsuslik va umumiylik tomonlarni ochib bera olishi kerak. Va nihoyat, etnopsixologik xususiyatlar qotib qolgan, o`zgarmaydigan narsa emas. Ular ma’lum bir ijtimoiy o`zgarishlar natijasida, ayrim bir xususiyatlarini o`zgartirishi, yangi ijtimoiy munosabatlarni aks ettiruvchi xislatlarni hosil qilishi mumkin.