Etnogeografiya va

17-rasm. Asosiy irqi vakillari
SOTSIAL GEOGRAFIYA

Yozuvlar qadimda insonlarning faoliyatlari natijasida tarkib topgan. Ilk yozuvlar iyerogliflar tariqasida narsalarning rasmi orqali ifodalangan. Sekin-asta o’sha belgi ma’lum narsani bildira borgandan so’ng, tasvirlangan narsaning aynan o’zini yozmay, osonlashtirish uchun ayrim belgilarni tashlab ketishgan. Masalan, Xitoy, Yaponiya, Misr iyerogliflari piktografik (rasmli) holatda vujudga kelib, keyinchalik mazkur shakllar sodalashib yozuv holatiga o’tgan (16-rasm). Shuningdek, ko’pchilik yozuvlar tovushning talaffuz qilinishi va bo’g’in uzunligiga qarab shakllangan. Masalan, arab grafikasida til qonun-qoidalari asosida cho’zib talaffuz qilinadigan jumlalarda shunga muvofiq tarzda talaffuz yozuvda aks etgan va h.k. Demak, yozuvlarning ham kelib chiqishi kishilarning fikrlashi, tabiatdagi hodisalarga munosabati natijasida shakllanib, shu tilning taraqqiy etishiga xizmat qiladi.

Til madaniyatning muhim, ammo ilmiy qoliplarga mos kelmaydigan bir elementidir. U aholining ba’zi bir qismini bog‘laydi, ammo boshqa qismlarini ajratadi. U joylardagi o‘zgarishlar va rivojlanishlar tezligini, o‘zgarmas madaniy ko‘rinishlarini ko‘rsatadi.

Aholining irqiy tarkibi. Odamlar qadim-qadimdan qon-qarindosh bo’lib yashab kelgan. Ana shunday birliklarning eng muhimlaridan biri irqiy xususiyatlardir.


Irq – avloddan avlodga o‘tuvchi o‘xshash tashqi (teri, gavda) belgilarga ega bo‘lgan,

tarixan shakllangan kishilar guruhi hisoblanadi (17-rasm). Irqlarning paydo bo’lishi va odamlar o’rtasidagi irqiy belgi hamda xususiyatlarning kelib chiqishi o’ziga

xos jarayon hisoblanadi. Antropologlarning fikricha, irqlarning shakllanishi quyidagi nazariyalarga monand holda shakllangan:

SOTSIAL GEOGRAFIYA


polisentrik nazariya – dunyoning turli qismlaridagi insonlarning tashqi tuzilishi hudud iqlimiga mos holda shakllanishi, ya’ni barcha irqlar bir-biridan alohida-alohida paydo bo’lgan;


monosentrik nazariya – odamlarning kelib chiqishi bir hudud bo’lib, keyinchalik dunyoning turli qismlariga tarqalgani hamda joylashgan joyiga mos holda, irqiy belgilari shakllangan, ya’ni avval barcha insonlarning irqiy xususiyatlari bir xil bo’lgan va keyinchalik har xillik kasb eta boshlagan.

Irqlar xalqlarning, asosan, tashki ko’rinishiga va undagi farqlarga qarab ajratiladi. Yer sharida uchta katta irq: yevropoid, mongoloid, negroid (hozirgi davrda avstroloid tipiga ham

alohida irq sifatida

yondashilmoqda) hamda

ko’plab aralash irqiy formalar ajratilgan (18-rasm). Lekin yer shari aholisining hammasi, aynan,

18-rasm. Jahon aholisining irqiy tarkibi

shu

irqlar

bo’yicha

taqsimlanmagan. Tarixiy

davrlar mobaynida katta irqiy vakillarning assimilatsiyasi natijasida oraliq irqlar

shakllangan. Shu jihatdan, bu oraliq irqlarning vujudga kelishi qadimiy

(negraoid+mongoloid, yevropoid+negroid, yevropoid+mongolid) va yangi

(yevropoid+indeys, yevropoid+negroid) o’tish irqlariga mansub hisoblanadi.