Etnologiya uzb

«Etnologiya»  atamasi-  yuqorida  qayd  qilinganidek,  qadimgi  yunoncha  «etnos»  (xalq,  elat) 
va «logos» (swz, ma`no) swzlaridan tashkil topgan. Uning asl ma`nosi «xalqshunoslik» deb tarjima 
qilinadi.  Qadimgi  davrlarda  greklar  «etnos»  swzini  boshqa  g`ayri  xalq  (elatlar)ga  nisbatan 
ishlanganlar. Ayrim mamlakatlarda hozirgacha Etnologiya atamasi bilan birga Etnologiya, madaniy 
yoki sotsial antropologiya, xalqshunoslik nomlari ishlatiladi.  
Ba`zi evropalik olimlar Etnologiyani nazariy fan, Etnologiyani esa ta`riflovchi fan sohasi deb 
aytadilar.  Aslida  ikkala  atama  ham  mazmunan  sinonim,  ya`ni  bir  ma`noni  anglatuvchi  tarix  fani 
sohasi desa bwladi.  
XIX  asrlargacha  «Etnologiya»  atamasi  fanda  ba`zan  ayrim  etnografik  jarayonlarni 
tasvirlashda  ishlatilib  kelingan.  Mazkur  atamani  xalqlarni  va  madaniyatlarni  wrganishdagi  yangi 
fan  sohasi  sifatida  birinchi  marta  frantsuz  olimi  Jan  Jak  Amper  ishlatgan.  U  1830-yilda 
«antropologik»,  ya`ni  gumanitar  fanlar  umumiy  klassifikatsiyani  ishlab  chiqqan  va  shu  tizimga 
«Etnologiya»  swzini  kiritgan.  Bu  atama  qisqa  muddatda  keng  tarqalib  mustaqil  fan  sifatida 
tanilgan. 
Rasmiy  ravishda  Etnologiya  mustaqil  fan  sifatida  1839-yili  Parij  Etnologiya  jamiyatiga  asos 
solingan  davrdan  boshlab  tan  olingan.  Albatta,  bunday  holat  yengil,  murosasig`  wtmagan,  yangi 
fanning  predmeti,  maqsad  va  fan  olamida  tutgan  wrni  tevaragida,  jiddiy  ilmiy-nazariy  kurashlar 
bwlib, ayrim ywnalish va maktablarni yuzaga keltirgan.  
Swnggi  vaqtda  taniqli  tadqiqotchilar  Etnologiyani  tarixiy  fan  ekanligini  ta`kidlab,  uni 
jahondagi  barcha  elat  va  xaqlarni,  qoloq  yoki  rivojlangan  bwlishidan  qat`i  nazar,  teng,  baravar 
wrganuvchi  fan  sohasi  deb  tan  oldilar.  XIX  asr  wrtalarida  G`arbiy  Evropa  mamlakatlarida 
Etnologiya  fanining  tez  sur`atlar  bilan  wsishi  mustamlakachilik  siyosatining  keng  miqyosida 
wtkazilishi  bilan  bog`liq  bwlgan.  Mustalakachi  davlatlar  Afroosiyo  wlkalarida  wziga  qaram  qilib 
olgan  wlkalarni  boshqarish  maqsadida  har  tomonlama  xilma-xil  etnografik  ma`lumotlarga  muhtoj 
edilar. Shuning uchun ham bunday ma`lumotlarni faqat Etnologiya etkazib berishi mumkin edi. 
Shuni  ham  alohida  qayd  etish  lozimki,  bu  fan  sohasi  hozirgacha  yagona  ta`rifga  ega  emas. 
Yaqin  davrlargacha  adabiyotlarda  ikki  turdagi  ta`rif  mavjud  edi.  Barcha  entsiklopedik  lug`atlarda 
chop  etilgan  ta`rif  asosan,  mashhur  rus  olimi  S.P.Tolstovning  swzlarini  qaytalagan.  Uning 
yozishicha, «Etnologiya turli jahon xalqlarining madaniy va maishiy hayoti xususiyatlarini asosan, 
bevosita  kuzatish  ywli  bilan  wrganadigan,  mazkur  xususiyatlarning  tarixiy  wzgarishi  va  rivoji, 
xalqlarning  kelib  chiqishi  (etnogenez),  joylashuvi  (etnik  geografik)  va  madaniy-tarixiy  wzaro 
munosabatlari  muammolarini  tadqiq  qiluvchi  tarixiy  fan»dir.  M.G.Levin,  S.A.Tokarev, 
Yu.V.Bromley  va  G.E.Markov  kabi  mashhur  etnolog  olimlarning  ikkinchi  turdagi  Etnologiya 
(Etnologiya)  ta`riflari  bir  oz  qisqa  ixcham  bwlsa-da,  ammo  mazmunan  S.P.Tolstov  ta`rifini 
takrorlaydi. 
Har bir fanning wziga xosligi uning tadqiqiy predmeti va uslubi bilan belgilanadi. Etnologiya 
fani  shakllana  boshlagan  davrdan  hozirgacha  mufassal  saqlanib  kelayotgan  mavzu  etnik 
madaniyatlarning wzaro munosabatlarining genezisi muammolari bilan bog`liq bwlgan. 
 Hozirgi  kunda  Etnologiya  fanining  yutuqlari  ijtimoiy  hayotning  turli  ohalarida,  siyosiy, 
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda, ommaviy mulohatlar, xalqaro savdo va diplomatik 
munosabatlarni  mustahkamlashda  muhim  rol  wynamoqda.  Demak,  barcha  mavjud  mulohaza  va 
wy-fikrlarni,  kontseptsiya  va  ywnalishlarni  umumiylashtirib  quyidagi  ta`rifni  berish  maqsadga 
muvofiq:  «Etnologiya  –  har  xil  elat  va  xalqlarning  kelib  chiqishi,  etnik  tuzilishi  va  shakllanishi, 
wziga  xos  moddiy  va  ma`naviy  xususiyatlari,  turmush  tarzi,  etnik  tabiati,  xarakteri  va  his-
tuyg`ularini wrganadigan fan sohasidir». 
Etnologiya  fanining  umumilmiy  ahamiyatini  kamsitmay,  uni  umumtarix  fani  tarkibida 
mustaqil  metodologik  (dunyoqarash)  xususiyatiga  ega  ekanligini  alohida  qayd  qilish  lozim. 

---

 
10 
 
Etnologiya  ayrim  xalq  va  elatlarni  wrganishda  etnik  tarixning  barcha  tomonlari  ijtimoiy  jarayon 
bilan  bog`liq  bwlganligi  tufayli  keng  ma`noda  madaniyat  sohasida  milliy-madaniy  xususiyatlarni 
tarixiy  arxeologik,  iqtisodiy-geografik  tadqiqotlar  wtkazishda  eng  zarur  materiallarni  etkazib 
berishi  mumkin.  Bunday  holat  fanning  boshqa  soha  vakillari  etnologik  tadqiqotlar  natijalaridan 
foydalanib uni qwshimcha (yordamchi) soha sifatida munosabat bildirishlarida kwzatiladi. Swnggi 
yillarda  paydo  bwlgan  etnosotsiologiya,  etnopsixologiya,  etnogeografiya  kabi  egizak  fan 
tarmoqlarining paydo bwlishi bejiz emas. 
Demak,  Etnologiya  zamonaviy  fan  sohasi  sifatida  umumilmiy  va  sotsial  ahamiyatga  ega 
ekanligini qayd qilib, uni  
1)  insoniyot  tarixi  va  ayrim  xalqlarning  etnik  muammolarini  metodologik  jihatdan  mustaqil 
hal qilishga qobil dunyoqarash;  
2)  inson  va  jamiyatni  wrganuvchi  boshqa  ijtimoiy  fanlarga  qwshimcha  materiallar  beruvchi 
ilmiy soha;  
3)  davlatlar  va  hukumat  arboblari  siyosiy  jihatdan  dolzarb  milliy  muammolarni  twg`ri  hal 
qilishda,  irqchilik,  millatchilik  va  shovinizm  kabi  illarlarga  qarshi  kurashda  muhim  asos  bwlib 
xizmat qiladigan fan hisoblanadi. 
Ma`lumki, tarixiylik va tarixiyq-qiyoslash ilmiy dunyoqarashning butun metodologik negizini 
tashkil  qiladi.  Tarixiy  yondashish  har  bir  predmetni,  shu  jumladan,  ayrim  fanni  twg`ri 
tushunishning  birdan-bir  haqqoniy  usuli  sanaladi.  Shu  bois  Etnologiya  fanining  mohiyati  va 
jimiyatda tutgan wrnini belgilash uchun uning tarixiga bir nazar tashlash zarur.