Evolyusiya nazariyaSI. Ch. Darvin evolyuSION nazariyasining moxiyaTI

Darvinning yirik asarlari. Darvin dunyo safaridan qaytgach, to‘plangan materiallar ustida Angliyaning ko‘zga ko‘ringan tabiiyotshunos olimlari bilan hamkorlikda shug‘ullana boshladi. Shu bilan bir qatorda yangi hayvon zotlari, o‘simlik navlarini chiqarish tajribasini o‘rgandi. Ilgari o‘tgan va o‘zi bilan tengdosh olimlarning asarlari bilan tanisha boshladi. Shularga asoslanib, u organik olam evolyusiyasi haqida dastlab 1842 yili ilmiy asar yozdi va uni yana 15 yil davomida kengaytirdi, chuqurlashtirdi, ishonchli dalillar bilan asosladi. Nihoyat 1859 yili “Turlarning paydo bo‘lishi” degan mashhur asarini nashr ettirdi.
U yana bir necha asarlar yozdi. Ulardan “Xonakilashtirilgan hayvon, madaniy o‘simliklarning o‘zgaruvchanligi” (1868), “odamning paydo bo‘lishi va jinsiy tanlanish” (1871), “O‘simliklar olamida chetdan va o‘z o‘zidan changlanishning tapsiri” (1876) kabilarni ko‘rsatib o‘tish kerak. Bu asarlarda olim organik olam evolyusiyasining harakatlantiruvchi kuchlari: irsiyat, o‘zgaruvchanlik, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish ekanligini ehtirof etdi.

Darvinning nazariyasi - inson kelib chiqishi nazariyasini isbotlash va rad etish

Darvinning inson kelib chiqishi nazariyasini isbotlash va rad etish nazariyasi
1859 yilda ingliz natteri Charlz Darvinning "Turlarning kelib chiqishi" nomli asari chop etildi. O'shandan beri evolyutsiya nazariyasi organik dunyoning rivojlanish qonunlarini tushuntirishda muhim rol o'ynadi. U maktablarda biologiya darslarida o'qitiladi va hatto ba'zi jamoatlar uning qiymatini tan oladilar.

Darvinning nazariyasi nima?

Darvinning evolyutsiya nazariyasi - barcha organizmlarning umumiy bir otadan kelib chiqadigan tushunchasi. Bu o'zgarish bilan hayotning tabiatning kelib chiqishiga urg'u beradi. Murakkab shaxslar oddiy shaxslardan rivojlanadi, bu vaqtni oladi. Organizmning genetik kodida tasodifiy mutatsiyalar paydo bo'ladi, foydali bo'lganlar qoladi va omon qolish uchun yordam beradi. Vaqt o'tishi bilan ular to'planib, natija asl nusxada emas, balki butunlay yangi turdagi o'zgarishlardan iborat.
Darvinning nazariy asoslari
Darvinning inson kelib chiqishi nazariyasi hayotning umumiy evolyutsion rivojlanishiga kiritilgan. Darvin Homo Sapiensning pastki turdagi hayotdan kelib chiqqan va maymunli umumiy ajdodga ega ekanligiga ishongan. Xuddi shu qonunlar uning paydo bo'lishiga olib keldi, buning natijasida boshqa organizmlar paydo bo'ldi. Evolyutsion tushunchalar quyidagi printsiplarga asoslanadi:

Haddan tashqari ishlab chiqarish . Turlarning populyatsiyasi barqaror bo'lib turadi, chunki naslning kichik qismi omon qoladi va ko'payadi.

Omon qolish uchun kurash . Har bir avlodning farzandlari omon qolish uchun raqobatlashishlari kerak.
Moslashuv . Adaptatsiya - muayyan muhitda omon qolish va ko'payish ehtimolini oshiradigan meros qoldirilgan xususiyat.
Tabiiy tanlov . Atrof-muhit "tirik organizmlarni yaxshiroq tanlaydi". O'simlik eng yaxshisini meros qilib oladi, va turning o'ziga xos habitat uchun yaxshilanadi.
Belgilar . Avlodlar uchun foydali mutatsiyalar tobora o'sib boradi va yomonlar g'oyib bo'ldi. Vaqt o'tishi bilan to'plangan o'zgarishlar juda katta bo'lib, natija yangi ko'rinishdir.

Darvin nazariyasini inkor qilish

Darvinning nazariyasi haqiqatmi yoki fantastikami?
Darvinning evolyutsion nazariyasi - ko'p asrlar davomida ko'plab nizolar mavzusi. Bir tomondan, olimlar qadimgi kitlar nima haqida gapirishlari mumkin, ammo boshqa tomonda - fotoalbom dalillari yo'q. Yaratilishchi (dunyodagi ilohiy kelib chiqishi tarafdorlari) buni evolyutsiyaning yo'qligi haqidagi dalil sifatida qabul qiladilar. Ular hech qachon quruq pichoq borligi haqidagi fikrni mensimadilar.

Charlz Darvinning evolyutsion nazariyasi

Ambulotset
Darvinning nazariyasidan dalil
Darvinchilarning zavqini ko'rish uchun, 1994 yilda paleontologlar ambulotset qoldiqlari, yuruvchi balina qoldiqlarini topdilar. Webbed foreleglar uni erga ko'chib o'tishga yordam berishdi, kuchli orqa va quyruq - suzib yurishdi. So'nggi yillarda, "yo'qolgan bog'lanishlar" deb ataladigan transient turlarning ko'payishi kuzatildi. Shunday qilib, Charlz Darvinning inson kelib chiqishi nazariyasi maymun va inson o'rtasidagi oraliq turdagi Pitekanterropning qoldiqlarini kashf qilish orqali kuchaytirildi. Paleontologik bilan bir qatorda evolyutsiya nazariyasining boshqa dalillari mavjud:

Morfologik - Darvin nazariyasiga ko'ra, har bir yangi organizm tabiat tomonidan noldan yaratilmagan, har bir narsa umumiy ajdoddan keladi. Misol uchun, mol oyoqlari va qanot qanotlarining shunga o'xshash tuzilmalari foydali jihatlar bilan izohlanmagan, ehtimol ular uni umumiy atadan olganlar. Shuningdek, turli xil hasharotlarga o'xshash og'zaki tuzilish, atavizmalar, rudiments (evolyutsiya jarayonida o'z ahamiyatini yo'qotgan organlar) ham besh barmoqli bo'g'imlarga ega bo'lishi mumkin.

Embriyologik - barcha umurtqali hayvonlar embrionlarda juda o'xshashdir. Bir oy davomida bachadonda bo'lgan inson kichkintoyi gill qoplamlari bor. Bu ajdodlarimiz suvda yashovchilar ekanligidan dalolat beradi.
Molekulyar-genetik va biokimyoviy - biokimyo darajasida hayotning birligi. Agar barcha organizmlar bir xil ajdoddan kelib chiqmagan bo'lsalar, ularning genetik kodi bo'lishi kerak edi, lekin barcha jonzotlarning DNKlari 4 nukleotidlardan iborat bo'lib, tabiatda 100dan ortiq.
Darvinning nazariyasini inkor etish
Darvinning nazariyasi shubhasizdir - bu faqat tanqidchilarning butun kuchliligini so'rash uchun kifoya qiladi. Hech kim makroevrimni ko'rmagan - men bir turni boshqasiga aylantirmaganman. Va baribir, kamida bitta maymun insonga aylanadimi? Bu savolni Darvinning dalil-isbotlariga shubha qiladigan har bir kishi so'raydi.
Darvin nazariyasini rad etadigan dalillar:

Tadqiqotlarga ko'ra, Yer sayyorasi taxminan 20-30 ming yilni tashkil etgan. Yaqinda ko'pgina geologlar sayyoramizdagi kosmik chang miqdori, daryolar va tog'lar yoshini tadqiq qilganlar. Darvinning evolyutsiyasi milliard yillar davom etdi.

Insonning 46 xromosomasi va maymuni 48 ga teng. Bu inson va maymunning umumiy ajdodlari bo'lgan degan fikrga mos kelmaydi. Xromosomalarning maymundan "yo'qolib" qolishi natijasida bunday turlar oqilona rivojlana olmadi. So'nggi bir necha ming yil mobaynida birorta balina yo'q edi, bir maymun inson emas edi.
Tabiiy go'zallik, masalan, antiviruschilar, tovus quyruqlarini tasvirlash uchun, foydali dastur bilan hech qanday aloqasi yo'q. Evolyutsiya bo'ladi - dunyodagi hasharotlar yashaydi.
Darvin nazariyasi va zamonaviy ilm
Olimlar genlar haqida hech narsa bilmas ekan, Darvinning evolyutsion nazariyasi yoritildi. Darvin evolyutsiya nazariyasini kuzatgan, ammo mexanizm haqida bilmagan. XX asr boshlarida genetika rivojlana boshladi - ular xromosomalar va genlarni ochishdi, keyinchalik ular DNKning molekulasini ochishdi. Ba'zi olimlar uchun Darvinning nazariyasi inkor etilgan - organizmlarning tuzilishi murakkabroq bo'lib chiqdi va inson va maymunlarda xromosomalar soni boshqacha.

Ammo darvinizm tarafdorlari, Darvin hech qachon bir odamning maymundan kelganligini aytmaganlar - ularning umumiy otasi bor. Darvinchilar uchun genlar kashf etilishi evolyutsiya nazariyasining sintetik (evolyutsiya) nazariyasini (Darvinning nazariyasida genetikani kiritish) rivojlanishiga turtki berdi. Tabiiy tanlovni amalga oshiradigan jismoniy va yuridik o'zgarishlar DNK va genlar darajasida sodir bo'lishi mumkin. Bunday o'zgarishlar mutatsiyalar deb ataladi. Mutatsiyalar - evolyutsiya jarayonida ishlaydigan xom ashyo.

Darvin nazariyasi - qiziqarli ma'lumotlar
Charlz Darvinning evolyutsiyasi nazariyasi qondan qo'rqib, shifokor kasbini tark etib, ilohiyotni o'rganishga kirishgan odamning ishidir. Bir nechta qiziqarli faktlar:

"Eng kuchli omon qoladi" iborasi zamonaviy va o'xshash fikrlovchi Darvin-Xertz Spenserga tegishli.

Charlz Darvin nafaqat ekzotik turdagi hayvonlarni o'rganibgina qolmay, balki ular bilan birga ovqatlandi.
Anglican cherkovi o'limidan 126 yil o'tgach, evolyutsiya nazariyasi muallifi uchun rasmiy ravishda kechirim so'radi.
Darvin nazariyasi va nasroniylik
Bir qarashda, Darvin nazariyasi mohiyati ilohiy olamga zid keladi. Bir paytlar diniy muhit atrofida yangi g'oyalar paydo bo'ldi. Darvinning ish jarayonida o'zi imonli bo'lishdan voz kechdi. Ammo bugungi kunda ko'plab nasroniylik vakillari haqiqiy kelishuvga erishish mumkin degan xulosaga kelishdi - diniy e'tiqodga ega bo'lganlar va evolyutsiya inkor qilmaydiganlar bor. Katolik va Anglikan cherkovlari Darvin nazariyasini qabul qilib, Xudo yaratuvchisi sifatida hayotning boshlanishiga turtki bergan va keyin tabiiy ravishda rivojlangan. Pravoslav qanoti hali ham darvinistlarga qarshi emas.

Odamzodning paydo bo‘lishi haqida fan olamida turli davrlarda turlicha muammoviy mulohazalar mavjud bo‘lib kelgan. Aslida, odam – organik olam taraqqiyotining eng oliy bosqichidir. Odam tafakkur va nutqqa ega bo‘lgan, mehnat vositalarini tayyorlab, umumiy muhitga ta’sir ko‘rsata oladigan jonzod. Uning vujudga kelishi va shakllanishi haqida qadimgi mualliflar ham o‘z davriga xos fikrlar bildirganlar. Odamning paydo bo‘lishi olam taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, uning bir tarkibiy sohasi ekanligini aytish joizdir. Avvalo, biz olam rivojiga e’tiborni qaratadigan bo‘lsak, fanda ma’lumki, biz yashab turgan Ona yerimiz besh milliard yil muqaddam paydo bo‘lgan ekan va dastlab unda hech qanday hayot bo‘lmaganligi haqida fikrlar mavjud. Yer tarixi haqida qisqacha gapirilinadigan bo‘lsa, u to‘rt katta taraqqiyot bosqichlarga bo‘linadi. Jumladan, Yer tarixi geologik jihatdan arxey, paleozoy, mezozoy va kaynazoy eralariga bo‘linishi e’tirof qilinadi. Bu eralar tarixida Yer olamida har doim ma’lum taraqqiyot o‘zgarishlari sodir bo‘lgan. Masalan, arxey erasining so‘nggi davrida Yerda juda oddiy tirik jonivorlar, paleozoyda suvda hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar, mezozoy erasida esa sudralib yuruvchi jonivorlar paydo bo‘lgan. Yer tarixining kaynozoy erasida esa qisman sifat o‘zgarishlari sodir bo‘lib, sut emizuvchi jonivorlar tarqaldi. Bu erani o‘z navbatida geologlar hamda arxeologlar ikki taraqqiyot bosqichida ifodalab, uchlamchi va to‘rtlamchi davrlarga bo‘lishdilar. Shulardan, uchlamchi bosqich 50-60 million, to‘rtlamchi bosqich esa 3,5-3 million yillarni o‘z ichiga oladi. Yer tarixidagi eng buyuk voqea odamzodning paydo bo‘lishi edi. Olimlarning fanga tayanib bildirgan faraz va ta’limotlariga qaraganda, odamzodning dastlabki ajdodlari to‘rtlamchi geologik bosqich boshlarida, yoyinki bundan 3,5-3 million yillar muqaddam, paydo bo‘lganligi e’tirof qilinadi. Bu jarayon juda uzoq o‘tmishni o‘z ichiga oladi. Ammo, shuni aytish joizki, odamzodning paydo bo‘lishi muammosi birgina biologiya, antropologiya fanlarining vazifasi bo‘lmay, balki bu masala bilan arxeologiya fani ham shug‘ullanadi va zarur, qiziqarli manbalar ham taqdim qilishi mumkin. Biroq, hozirgi davrda bu muammoning ilmiy hamda ilohiy yechimlari haqida mulohazalar mavjud. Yakka xudolikka o‘tgan jahonning deyarli barcha mamlakatlarida odamzodning yaratilishi ilohiyot, ya’ni diniy tasavvur bilan bog‘langan tarzda taqdim qilingan. Jumladan, “Bibliya”da odamzod ilohiy kuch, aniqrog‘i xudoning inoyati bilan bundan 7 ming yillar avval “qizil loy”dan yaratilgan ekanligi aytilgan bo‘lsa, Islom dunyosining muqaddas kitobi “Kur’oni Karim”da ham odamning loydan yasalganligi, shu bilan bir vaqtda Ollohning irodasi bilan unga jon kiritilganligi haqida ta’kidlanadi. Umuman qaralganda shunga o‘xshash ko‘pgina diniy rivoyatlar ham mavjud. Xususan, Zardushtiylik dinida ham shu kabi rivoyatlar keltirilingan. Odamzodning birinchi vakillari sifatida “Bibliya”da Adam va Yeva, Kuroni Karimda Odam va Momo Havo, Zardushtiylik dinida esa Iyim nomlari keltirilgan. (Asqarov, 1994,16)

To‘rtlamchi bosqich boshlarida Yer kurrasining har xil qismlarida tabiat va iqlim sharoitlar turlicha edi, umumiy tarzda olganda esa hozirgi davrga nisbatan iliqroq bo‘lgan. Xususan, Pereney yarim orolidan Xitoygacha bo‘lgan hududlar subtropik, Osiyoning Janubiy mintaqalari hamda Afrikaning katta qismi esa tropik mintaqalardan iborat bo‘lgan (Kabirov,Sagdullaev, 1990, 10). Uchlamchi davr so‘ngi va to‘rtlamchi davrning oxirlarida ham mazkur o‘lkalarda odamzodga o‘xshash jonzodlar, balki, ularning eng dastlabki vakillari yashaganligi haqida ilmiy mulohazalar mavjud. To‘g‘ri, Odamzodning paydo bo‘lishi haqida olimlar o‘rtasida turli qarashlar, mulohazalar yuritilinib kelingan. Jumladan, shulardan Ovropalik O.Shpengler odamzodning eng qadimgi ajdodlarini biz bilmaymiz, lekin, odam barcha zamonlarda ham hozirgiday edi, degan fikrni bildiradi. Bu olim bilan hamfikr bo‘lgan Kleynshmid esa, odam hamma vaqtlarda ham ongli, hozirgidek bo‘lganligini aytadi. Odamzodning paydo bo‘lishi haqida insoniyat tarixida yakka xudolikning joriy etilishi hamda shu bilan bog‘liq diniy manbalarda, xalq og‘zaki ijodiyotida turli rivoyat va afsonalar ham kam emas.

Odamning paydo bo‘lishi haqida diniy qarashlar bilan bir vaqtda fan olamining ham o‘z yo‘nalishi mavjud. Din bilan bog‘liq ma’lumot va rivoyatlardan tashqari, odamning paydo bo‘lishi haqida hamda bu masalaga xolisona qarashlar esa qadimgi vaqtlardan bo‘yon bordir.

Masalan, qadimgi Yunon faylasufi Arastu (Aristotel. mil. avv. 384-322 yy) ham bu haqda ya’ni, odamning tabiat mahsuli ekanligini, tabiat esa, moddiy asosga ega bo‘lgan narsalar yig‘indisidan iboratligi va u har doim harakatda va o‘zgarishda bo‘lishini e’tirof qilib, odamzod ham quyidan yuqoriga, oddiydan murakkabga, mavjudodlikdan odamzod dunyosiga o‘sib chiqdi, degan g‘oyani kutarib chiqqan edi. O‘rta asr Sharqida “Birinchi muallim” deb atalgan va falsafa fani taraqqiyotida yangi davr yaratgan, tabib oilasida voyaga yetgan bu mutafakkirning fikrlari nechog‘lik ilmiy haqiqatga tengligi ko‘rinib turibdi. To‘g‘ri, qadimgi davr tadqiqotchilari tasarrufida hali bu haqda, xususan, arxeologik, antropologik dalillar yo‘qligini inobatga olish o‘rinlidir. Ammo, o‘rta asrlarda mazkur masalada g‘ayri diniy qarashlarni ilgari surgan kishilar inkvizatorlar tomonidan jazolangan, hatto gulxanga tashlanganligi tarixda ma’lum. Jumladan, Italiyalik faylasuf Lyuchilo Vanining taqdiri shunday tugagan edi.

So‘nggi asrlarda turli ta’qiblarga qaramasdan mazkur masala yuzasidan bir qancha tadqiqotchilar ham o‘z qarashlari bilan maydonga chiqqan edi. Xususan, shved olimi Jems Manboddo birinchi bo‘lib odamning eng oliy tipdagi odamsimon mavjudodlardan tarqalgan, degan fikr bilan chiqqan edi. Ammo, bu tadqiqotchining zamondoshlari oliy tipdagi “maymun” sifatida arangutan kabi maymunlarni tushunib, jiddiy xatoliklarga ham yo‘l quyishdilar. Biroq, o‘sha vaqtlarda ham “maymun”larning odamga aylanishida mehnatning roli katta ekanligini ta’kidlagan bo‘lsalarda, ammo ular “arangutan” mehnat qilsa ham undan hech qachon odam paydo bo‘lmasligini tushuna bilmadilar.

Ammo, XIX asrga kelib va uning davomida odamning kelib chiqishi haqidagi masala va u bilan bog‘liq qarashlarda sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ldi. Xususan, bu vaqtga kelib, Ovropada qator kashfiyotlar qilingan bo‘lib, bu muammo haqida ilmiy qarashlar yuz berdi. Bu borada Ch.Darvin qarashlari olimlarning fikrini jalb qilgan edi. Xususan, Ch.Darvin odamzodning eng oliy tipdagi “maymunsimon” ajdodlar bilan bog‘liqligi haqidagi ta’limotni ilgari qo‘ydi. Binobarin Ch.Darvin tasarrufida yangi ma’lumotlar mavjud edi. Jumladan, bu vaqtga kelib, qadimgi odamlarning bir necha qazilma qoldiqlari topilib o‘rganilmokda edi. Masalan, 1848, so‘ngra esa 1864 yillarda Ispaniyaning Gibraltar bug‘ozi atrofida ishchilar tog‘ qoyasini qulatish jarayonida eng qadimgi odamning pastki jag‘isiz kalla chanog‘i, 1856 yilda Germaniyaning Dyusseldorf shahriga yaqin Neandertal vodiysidagi Feldgofer g‘orini tozalash vaqtida Gibraltar topilmasiga zamondosh odam bosh qopqog‘i va uning boshqa suyak bo‘laklari topilgan edi. Topilma joyining nomidan kelib chiqib, uni neandertal odami deb fanga kiritildi va shu nom bilan atash hozirgacha rasm bo‘lib qoldi. Bu qiziqarli topilmalar zikr qilingan muammo yuzasidan olimlar e’tiborini yanada kuchaytirdi. Neandertal odamning bosh suyagi o‘rganilib, uning miya hajmi 1400 sm kubga yaqin bo‘lib, ongli, ya’ni hozirgi zamon odamiga o‘xshab ketardi. Xullas, yuqorida aytilganidek, bu ikkala topilmalar fan olamida neandertal odami nomi bilan joy oldi. Soha tadqiqotchilarining xulosalariga ko‘ra neandertal tipidagi odamzod bundan 100-40 ming yillar burun yashagan. So‘nggi yillarda, neandertal tipidagi odamlarning qazilma qoldiqlari yer kurrasining turli hududlarida topilib o‘rganildi va topilmokda. Bu qadimgi odamlar ancha baquvvat, bo‘yi o‘rtacha 165 sm bo‘lgan, eng muhimi ular toshdan xilma-xil mehnat qurollari yasaganlar. Mehnat qurollari orasida qo‘l chopqisi, qirg‘ichi kabilar ularning asosiy mehnat vositasi bo‘lgan.

XIX asrning ikkinchi yarmida sodir bo‘lgan yangi topilmalar ham olimlar e’tiborini qozondi. Jumladan, 1856 yilda Farang paleontologi Larte Avstriyaning Yuqori Goronno degan joyida yer tarixining miotsen yotqiziqlaridan, ya’ni bundan 5-12 million yillar burungi qatlamdan eng oliy tipdagi odamsimon “maymun”ning uchta tish bilan pastki jag‘ini topib o‘rgandi. Uni olimlar driopitek (daraxtda yuruvchi “maymun”) deb nom berishib, fanga kiritdilar.

Endilikda jahonning har xil hududlaridan driopiteklarning 10 dan ziyod xillari topilganligi ma’lum. Ammo, bu topilmalar Avstriya driopitekgidan keskin farqli bo‘lib, ularning ayrimlari mutaxassislarning fikriga qaraganda, hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan shimpanze, gibbon, arangutan, gorillo kabi hozirgi zamon maymunlarining ajdodlari ekanligi aniqlangan. Ammo, Avstriya topilmasi Ch.Darvin tomonidan mukammal o‘rganildi, bu ishga ko‘pgina bilimdon mutaxassislar jalb qilindi ham. Ma’lum bo‘ldiki, Avstriya topilmasi boshqalardan keskin farq qilib, xususan, uning tishlarida odamzod tishlariga xos belgilar borligi isbotlandi (Askarov,1994, 18). Ch. Darvin bu topilmada odamzodning ilk ajdodlarini ko‘ra bildi. Ch. Darvin yaratgan ta’limotga ko‘ra boshqa driopiteklardan odamzod ajdodining tarqalishi mumkin emas. To‘g‘ri, Darvin aytgan driopiteklar allaqachonlar o‘lib ketgan. Undan qolgan iz esa so‘nggi avlod edi. Xullas, bu ta’limotning tarafdorlari fan olamida aksariyatni tashkil qildi. Demakki, boshqa driopiteklardan odamzodning ilk ajdodlari paydo bo‘lmagandek, hozirgi zamon maymunlaridan ham hech qachon odam zoti tarqalmaganligi fanda isbotlangan.

Odam hayvonot dunyosidan uzoq davom etgan tadrijiy rivojlanish jarayoni natijasida mehnatning mahsuli sifatida ajralib chiqqan. Mashhur ingliz tabiatshunoslar Ch.Darvin va T.Geksli bu oliy tipdagi odamsimon mavjudotlar odamning ilk ajdodlari ekanligini ta’kidlab, evolyusion jarayon natijasida odam shu odamsimon mavjudotlardan kelib chiqqanini isbotlashga erishdilar. To‘g‘ri, Ch. Darvin odamning vujudga kelishidagi muhim omil jinsiy tanlanish jarayoni tufayli ekanligi haqidagi ta’limotni yaratdi. Ammo, u bu jarayondagi buyuk sotsial omilni - mehnatning o‘zgartiruvchilik mohiyatini payqay olmagan edi.

Odamning paydo bo‘lishi haqidagi tadrijiy ta’limotda Avstriya driopetigi bilan neandertal odami o‘rtasida albatta ibtidoiy ajdodlarimizning oraliq vakillari bo‘lgan va yashaganligi ta’kidlangan. Izlanishlar, tadqiqotlar davom ettirilaverildi va yangi natijalar qo‘lga kiritildi. Xususan, 1926 yili yuqorida eslatilgan Gibraltar qoyasi hududidagi g‘orlardan birida yana ibtidoiy odam suyaklari hamda ular bilan bog‘liq va birga toshdan yasalgan mehnat qurollari topildi, shuningdek, topilmalar 1924 yili Qrimdagi Kikkoba hamda 1938 yili O‘zbekistonning Teshiktosh g‘orlaridan ham bu kabi manbalar topildi. Bu topilmalar ham odam qoldiqlari bilan birga tosh qurollarining mavjudligi bilan bog‘liq edi.

O‘tkan asrning 90-yillariga qadar, bunday topilmalar jahonning 50 dan ortiq nuqtalaridan topilib o‘rganildi. Shuningdek, Neandertal qiyofasidagi odamlarning qazilma topildiqlari Afrikadan, O‘rta Yer dengizining sharqiy qirg‘oqlaridan, O‘rta Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari hududlaridan, Qora dengiz bo‘ylaridan, Sharqiy Ovropadan va Osiyo mamlakatlaridan topilib o‘rganildi.

Neandertallarning tashqi qiyofasi va fikrlashda soddalik, driopiteklarga xos belgilar saqlanib qolgan bo‘lsa-da ularning bosh miyasi u qadar rivoj topmagan edi. Ammo, neandertallar o‘zining avvalgi ajdodlari arxantroplardan keskin uzoqlashib ketib, hozirgi qiyofadagi odamlarga juda yaqinlashib qolgan edilar. Yuqorida zikr etilganidek neandertal tipidagi bu ajdodlarimiz bosh suyagining hajmi 1400-2000 kub santimetrdan oshmaydi.

Antropogenez muammolarini ilmiy asosda yechishda turli yillarda Yer kurrasining har xil hududlarida, xususan, Avstriya, Indoneziya, Xitoy, Afrika, Osiyo kabi keng mintaqalardan topilib o‘rganilgan makonu manzilgohlar, ular bilan birga inson ajdodlarining ilk qoldiqlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, fan taraqqiyoti tufayli neandertal odamlarning o‘tmish avlodi bo‘lgan, avvalgi ajdodlari ham o‘rganilinishga erishildi. Jumladan, 1890 yilning noyabrida gollandiyalik olim Yevgeniy Dyubua Indoniziyaning Yava orolida Kedung-Brous daryosi sohilidagi yer qatlamidan odamning pastki jag‘ini topdi, 1891-1892 yillardagi tadqiqotlar davomida esa, Yava oroli hududidan yana bir necha odam suyaklari va ular bilan birga tosh qurollar topildi. Odam bosh suyagining hajmi 900 kub santimetrga teng ekan. Shunday qilib, driopetek bilan neandertal odami oralig‘idagi inson taraqqiyotining birinchi bo‘g‘ini topildi. Ye. Dyuba Yava topilmalarini sinchiklab o‘rgangandan so‘ng, odamzodning bu ajdodi boldir suyaklarining tuzilishiga qaraganda ikki oyoqlab yurishga qobiliyatli bo‘lgan degan xulosaga keldi va unga pitekantrop (ikki oyoqlab yuruvchi «maymun» odam) deb nom berdi. Pitekantrop yashagan davr, olimlar xulosasiga ko‘ra bundan 1 million yil burun bo‘lgan deb belgilandi. 1950-1960 yillarga qadar olimlar uni mehnat qurollari yasay olish qobiliyatiga ega bo‘lgan ilk yoki eng qadimgi odam deb hisoblab kelishdilar. Lekin, fanning bu sohasiga esa doimiy yangiliklar kirib keldi.

1924 yilda Janubiy Afrikada Yer qatlamining pliotsen (bundan 3-4 milion yillar burungi davr) yotqiziqlaridan odamzod-ning yana bir ilk vakillarining suyak qoldiqlari topilib o‘rganildi. Bu topilma avstrolopitek (janub «maymuni») nomi bilan fanga kirdi. Avstrolopitekning bosh chanog‘i hajmi 700 sm bo‘lgan. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, driopiteklarning bosh miya hajmi esa 600-680 sm kubdan oshmaydi. Shunday qilib, olimlar driopitek bilan pitekantroplar yashagan oraliq zamonda avstrolopiteklar yashaganligini isbotlashib, demakki bu taraqqiyot oraliq buguni ham fandan joy oldi. Tadqiqotchilarning xulosasiga ko‘ra avstrolopitek odamzodning driopitek tipidagi mavjudotlar olamidan odam dunyosiga o‘tishda erishilgan birinchi qadam edi deb hisoblaydilar. Xullas, agar biz driopitekni eng oliy tipdagi odamsimon mavjudot («maymun») desak, avstrolopitek esa, bu taraqqiyot yo‘lidagi galdagi ikkinchi qadam, ya’ni maymunsimon odamlardan tadrijiy taraqqiyot tufayli uzoqlashgan ajdodlarimiz vakili ekanligini e’tirof qilish mumkin. Pitekantroplarda buyuk sotsial omil-mehnat qilish, toshdan qurollar yasash kabi sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan edi.

Odamzod taraqqiyotini ilmiy tadqiqot qilish ishlari fanda har doim keskin muammolar qatorida turgan. Bu yo‘nalishda izlanishlar davom ettirildi va yangi natijalarga erishildi.

Shuningdek, 1950-1960 yillarga qadar, ya’ni Afrikadagi tadqiqotlarga qadar olimlar pitekantropni mehnat qurollari yasay olish qobilyatiga ega bo‘lgan ilk odamzoti deb hisoblab kelishdilar.

So‘nggi yillarda bu odamzoti qoldiqlari Afrika, Osiyo va boshqa joylardan ko‘plab topilib o‘rganilgan. Hozirgi vaqtdagi olimlar xulosasiga ko‘ra pitekantroplar Afrikaning Oldavoy (Tanzaniya) darasidan topilgan «ish bilarmon odam»dan keyingi bo‘g‘in bosqichida turuvchi va yashagan eng qadimgi odam ekanligi fanda e’tirof qilinadi.

XIX asrning birinchi yarmiga kelib antropogenez borasida Sharqiy Osiyoda aytarli kashfiyotlar qilindi. Xususan, 1918 yilda Shved tadqiqotchisi Anderson shimoliy Xitoy hududlarida tekshiruvlar olib borib, juda qadimgi davrlarga oid hayvonot dunyosi qoldiqlarini topgan edi. Bu natijalar zikr etilgan hududda yanada mukammalroq tekshiruvlar o‘tkazishni taqozo qilar edi va shunday bo‘ldi ham. Jumladan, 1929 yilda Pekin shahridan 60 km. janubiy g‘arbda joylashgan Chjaukautyan qishlog‘i atrofidagi g‘orlardan ibtidoiy ajdodlarimizning suyak qoldiqlarini topdilar va olimlar uni sinantrop (xitoy odami) nomi bilan fanga kiritdilar. Bu topilmalarni tekshirishda kanadalik olim D.Blek xizmatlari katta bo‘ldi. Sinantrop – xitoy odami ham eng qadimgi odamlar – arxantroplar hisoblanib, uning yashagan davri 500-600 ming yil bilan belgilandi. Xitoyning bu mintakalarida dala qidruv ishlari 1936 yilga qadar davom etdi va natijada 40 dan ziyod odam suyak qoldiqlari, ular bilan bog‘liq tosh qurollar, hayvon suyaklari hamda qalin olov – gulxan izlari topildi. Tekshiruvlar shuni ko‘rsatadiki, sinantroplar pitekantroplarga nisbatan ancha rivojlangan qadimgi odamzod vakili ekanligi aniqlandi. Uning bosh suyagining hajmi 1100-1200 kub santimetr edi.

Xitoyning Xuanxe daryosi havzasida olib borilgan qidiruv ishlari davomida 1968 yili Xitoy olimi Vu tomonidan Landyan atrofidan topib o‘rganilgan qazilma odam qoldig‘ini ham arxantroplar qatoriga kiritish mumkin. Ma’lum bo‘ldiki, Landyan topilmasi sinantropga nisbatan ham qadimiyroq ekan. So‘nggi yillarda eng qadimgi qazilma odamlarining qoldiqlari Ovropada, jumladan, Germaniyaning Gaydelberg, Vengeriyaning Budapesht shaharlari atroflaridan ham topilgan bo‘lib, ular ham aslida pitekantropga ancha yaqin kishilar vakillari edi. Shuningdek, so‘nggi vaqtda Osiyo, Afrika, Ovropa mamlakatlarining bir necha joylaridan ham arxantroplar yashagan makonu manzilgohlar ko‘plab topilib o‘rganildi. Shunday qilib, sinantrop pitekantrop bilan neandertal oralig‘idagi bo‘g‘in ham topildi.

Xullas, arxantroplarning rivojlanishi jarayonida uzluksiz mehnat keskin rol o‘ynadi va jismoniy, hamda aqliy jihatdan doimiy taraqqiyotda bo‘lib, qadimgi odamlar bo‘lgan neanderdallarning shakllanishi uchun zamin yaratilgan edi.

Pitekantrop, sinantrop va neandertallar tarixan ibtidoiy to‘da davrida yashagan qadimgi odamlar edi.

Arxantroplardan keyingi taraqqiyot bosqichida yashagan kishilarni fanda qadimgi odamlar nomi bilan belgilanib, olimlarning fikricha, ular hozirgi davrdan 100-50 ming yillar burun yashaganlar. Yuqoridagi satrlarda hikoya qilingandek, qadimgi odamlarning qazilma qoldiqlari, dastlab, 1948, 1964 yillarda Ispaniyaning Gibraltar bug‘ozi hududlarida, so‘ngra esa Germaniyaning Neandertal vodiysida topilganligi ma’lum. Hozirgi kunda fan neandertal odamlarining 6 xilini biladi. Ularning qoldiqlari yer yuzining turli mintaqalaridan topildi va topilmokda. Neandertal odamining jismoniy tuzilishi jihatidan hozirgi zamon odamiga juda yaqin bo‘lgan, xususan, ularning jag‘ tishlari pitekantropniki singari bo‘rtib chiqmagan, bo‘yi o‘rtacha 165 sm. bo‘lgan, ammo qo‘llari qo‘pol bo‘lib, peshonasi ham bo‘rtib chiqmagan qiyofada edi. Neandertal qiyofadagi odamlarning qazilma qoldiqlari jahonning juda ko‘pgina mamlakatlaridan, xususan, Afrika, O‘rta dengiz sharqiy qirg‘oqlaridan, O‘rta Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari hududlaridan, Qoradengiz bo‘ylaridan, Sharqiy Ovropadan va Osiyo zaminidan topilgan. Mamlakatimiz O‘zbekistonda esa Teshiktosh g‘oridan topilib o‘rganilgan.

Arxeologik nuqtai nazardan, neandertal qiyofasidagi odamlar paleolit davrining o‘rta bosqichida (100-50 ming yillar burun) yashaganlar. Bu davrda ham, avvalambor, mehnat jarayonida inson tafakkuri va jismoniy rivojlanishi doimiy taraqqiyotda bo‘ldi. Bu taraqqiyot uzoq davom etgan jarayon bo‘lib, inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertal qiyofadagi odamlar hozirgi zamon qiyofasidagi kishilarga aylana bordilar. Odam taraqqiyoti aslida mehnatning mahsuli sifatida doimiy rivojlanishda bo‘ldi. Bu borada tabiiy iqlim, ekologik shart-sharoitlar ham muhim rol o‘ynadi. Kishilarning ham aqliy, ham jismoniy kamol topa borishi tufayli hozirgi qiyofadagi aqliy odamlarning shakllanishiga zamin yaratilgandi. Bu jarayonni mukammal anglab olish uchun ayrim topilmalar haqida qisqacha tushuncha berish lozim.

Masalan, 1868 yilda bu kabi ixtiro Fransiyada sodir bo‘ldi. Mamlakatning Dordona viloyatidagi Kromanon g‘orida 5 ta odam ko‘milgan mozor tekshirildi. Bu topilma odamlarning bosh chanog‘i hajmi o‘rtacha 1590 kub santimetrga teng bo‘lib, bo‘yi baland, ya’ni 180 sm atrofida, yuzlari yumaloq, keng, qosh osti bo‘rtib chiqqan, peshonasi esa hozirgi zamon odamlarnikiga juda o‘xshashligi aniqlandi. Xullas, ular skletining tuzilishi hozirgi zamon odamlarinikidan farq qilmaydi. Bu g‘ordan toshdan yasalgan mehnat qurollarining xilma-xillari topildi. Tadqiqotchilar bu topilmani shu g‘or nomi bilan kromanon odami – aqlli odam deb atadilar. Ayni vaqtda kromanon qiyofadagi odam qoldiqlari jahonning 100 dan ortik joylaridan topilgan. Bu qiyofadagi odam qoldiqlari Samarqand paleolit makonidan ham topilgan edi. Kromanon odamlari milloddan avvalgi 40-12 ming yilliklarda, ya’ni so‘nggi paleolit davrida yashaganlar.

Antropogenez muammolarini oydinlashtirishdagi tadqiqotlar so‘nggi yillarda ham susaytirilgan emas. Xususan, 1932-1933 va 1967-1971 yillarda Afrikada ish olib borgan xalqaro ekspeditsiyalar katta ilmiy natijalarga erishdilar. Jumladan, yoshi 4,5 milliondan 1,5 million yilgacha bo‘lgan 600 metrlik chuqurlikdagi qatlamlardan avstrolopiteklarning juda ko‘p qoldiqlari topildi. Bu dalillar esa odamning paydo bo‘lishi masalalariga doir ko‘pgina jumboqlarni yechib berdi. Jumladan, so‘nggi 60-40 yillar davomida odamning kelib chiqishi muammolariga doir katta tadqiqotlar bajarildi. Xususan, dunyo jamoatchiligining diqqat e’tibori Sharqiy Afrikadan topilgan odamning eng qadimgi vakillari qoldiqlariga qaratildi. 1959-1963 yillarda ingliz olimlari, xususan, Luis Liki Sharqiy Afrikaning (Tanzaniyadan) Oldovay darasi va Oma daryosi (Xabashiston) vodiysidan Fransuz olimi K.Arambur, amerikalik F.K.Xauell va I.Koppenning 1967-71 yillardagi va nihoyat Keniyaning Rudolf ko‘li atrofidagi Richard Liki (L.Likining o‘g‘li)ning 1968-1974 yillardagi kashfiyotlari odamning paydo bo‘lishini o‘rganishdagi yangi davrini ochib berdi.

!959 –1960 yillarda L.Liki Oldovay darasida eng qadimgi ajdodlarimizning suyak qoldiqlarini topdi. Bu yerda, yer qa’rining juda chuqurligidan odam bosh suyagi bilan birga mayda hayvon suyaklari, to‘ng‘iz va antilopa suyaklari hamda tosh qurollar topildi. Olimlar bu mavjudotga zinjantrop ya’ni «ish bilarmon odam» nomini berishdilar va uning yashagan davrini avstrolopitek bilan pitekantrop oralig‘i deb belgilashdi. L.Likining o‘g‘li Richard Liki esa Keniya va Habashiston hududlaridan qidiruv ishlari natijasida avstrolopetek va prezinjantrop singari mavjudotlarni juda ko‘p suyak qoldiqlarini va mehnat qurollarining topishga erishdi. Habashiston prezinjantroplari ham «ish bilarmon odam» deb atalib, bu mavjudotlar 2,5-3 million yil muqaddam yashagan ekanlar, degan fikrlar mavjud. Bu «ish bilarmon odamlar»-arxantroplar (yunoncha – arxayos – dastlabki, antropos – odam) toshdan mehnat qurollari yasash qobiliyatiga ega bo‘lganlar. Zinjantropning suyak tuzilishi va bosh suyagi ko‘p jihatdan pitekantroplarnikiga bir muncha yaqinlashadi. Olimlar orasida mulohazalar ko‘p. Jumladan, zinjantrop topilgan geologik qatlamning sanasi 1,5-2 million yil bilan belgilanmoqda. Umuman qaraganda, tadqiqotchilarning mulohazalariga ko‘ra, Afrika arxantroplari yer yuzidagi eng qadimgi odamlarning dastlabki vakillari ekanligi haqida fikrlar mavjud. Xullaski, bu degani, odamzodning mehnat qila boshlagan ilk ajdodi pitekantropga qadar zinjantrop bo‘lgan, degan xulosaga olib kelindi. Xususan, agar shimpanze maymun miya quttisining hajmi 350-400 sm3 ni tashkil etsa, «ishbilarmon odam» miya quttisining hajmi 670-680 sm3 dan iborat ekan.

Xullas, yuqorida bayon etilganidek, XIX asrning deyarli o‘rtalaridan boshlab so‘nggi yillarga qadar qo‘lga kiritlgan manbalarni o‘rganishdan kelib chiqib, antropogenez muammolari haqida ma’lum ilmiy xulosalar bildirish mumkin. Jumladan, insoniyat o‘zining hozirgi qiyofasiga yetib kelgunicha 10-15 million yillik katta tarixiy davrni bosib o‘tdi. Bu kishilar fanda xoma sapienis – aqlli, idrokli odamlar nomi bilan ataldi. Tarixan chuqur qaralganda, odamzot tabiatning ajralmas bir bo‘lagi sifatida Yer tarixining ma’lum bir bosqichida, ya’ni miotsen davrida mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqdi. Odamning paydo bo‘lishi Yerdagi eng buyuk hodisalardan biri bo‘lib, u dastlab toshdan oddiy qurol – cho‘qmor yasagan bo‘lsa, bu jarayon uzluksiz mehnat tufayli takomillashib bordi va taraqqiyot sari doimiy intilish va qayta qurish natijasida yuksak madaniyat yaratish darajasiga yetib keldi. To‘g‘ri, yuqorida biz bir muncha ilmiy xulosalar ham keltirdik. Jumladan, odam fanda dastlab eng oliy tipdagi odamsimon mavjudot driopitekdan ajralib chiqqanligi e’tirof qilindi. To‘g‘ri, driopiteklarning 10 ga yaqin turlari fanda ma’lum. Ammo, ularning hammasi ham odamlarning ilk ajdodi bo‘lmagan. Fanning taqozo qilishicha odam faqat Avstriyadan topilgan va Ch. Darvin tomonidan o‘rganilib xulosaga kelingan driopiteklardan tarqalgan, deb aytish mumkin. So‘ngra, ilk ajdodlarimizning hayvonot olamidan odamzot dunyosiga qo‘ygan dastlabki qadami avstrolopiteklar zamonida sodir bo‘lganligi –e’tirof qilinadi. Zinjantroplar, pitekantroplar toshdan qurollar yasab, mehnat qila boshladilar va ular odamzotning ilk ajdodlari edi. Odamzot tarixida olovning kashf qilinishi muhim voqea va ahamiyatga ega bo‘ldi. Binobarin, odamzotning ilk shakllanishi pleystotsen (muzlik) davriga to‘g‘ri keldi. Jahonning, ayniqsa, shimoliy Ovropa hamda Osiyoning tog‘lik o‘lkalarini qoplagan muzliklarning davriy kengayishi va qaytishi hodisalari ro‘y bergan. Tabiiy iqlim sharoitlarining bunday keskin o‘zgarib turishi jarayonida olov kishilar uchun hayot – momot edi, desak xato emas. Olovning kashf qilinishi tufayli kishilar go‘shtni xomaki pishirgan holda iste’mol qila boshladilar. Natijada ularning fikrlashida o‘zgarish yuz berdi va bu hodisa esa, odamning umumbiologik, jismoniy taraqqiyotida uzluksiz o‘zgarishlar yaratilinib, hozirgi zamon odami tomon ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. Paleolitning so‘nggi bosqichida, ya’ni kromanon odamlar davriga kelib, ilk ajdodlarimiz yanada taraqqiyot pog‘onasiga erishdi, ularning biologik, jismoniy tuzilishi, qiyofasi hozirgi zamon odamidan farq qilmaydigan holatga kirdi. Bu davr odamlari zamoni ilk urug‘chilik jamoasining boshlanishi va dastlabki kurtagi shakllanib, so‘nggi paleolit davrida esa bu jarayon bir muncha rivojlanish darajasiga erishdi. Ana shu davrga kelib, tabiat hodisasi va ekologik jarayonlar bilan bog‘liq irqlarning paydo bo‘lishi tashkil topdi. Yuqorida zikr etilgan oddiydan murakkabga qarab erishilgan o‘zgarishlarning asl zaminida mehnat yotardi. Xullas, odamning vujudga kelishida diniy, ilohiy, tasavvuf fikrlar mutloqo rad etilmagan taqdirda ham, odamzotning shakllanishini ilmiy nuqtai nazardan qaralganda u uzluksiz mehnat jarayoni mahsuli ekanligi asoslidir. Ushbu zikr etilgan manbalar zamirida jamiyatshunos olimlar mehnat nazariyasini yaratdilar ham. Bu nazariyaga ko‘ra, mehnat qurollarini yarata bilish va ular yordamida muhitga ma’lum ta’sir o‘tkaza olish odam ijtimoiy mohiyatining eng birlamchi belgisidir. Mehnatning rivojlanishi, turli zaruriyat orqasida jamoa a’zolarida bir-biri bilan yaqinroq jipslashishiga intilish kuchayadi, hamda bir-biriga nimalarni aytish ehtiyoji tug‘iladi. Shunday qilib, avvalo mehnat, so‘ngra u bilan birga burro-burro so‘zlashish, natijada ongning rivojlanishi kabi omillar, xullas, nutq, tilning vujudga kelishi odamning mavjudotlar olamidan ajralib chiqishida ustuvor ahamiyat kasb etdi. Odamzot o‘zining boshlang‘ich tarixida jamoa bo‘lib yashash va mehnat jarayonida bir-biri bilan o‘zaro munosabatlar – ishlab chiqarish munosabatlarida bo‘la boshlaydilar. Ma’lum taraqqiyot davrida, shuningdek, ijtimoiy mehnat jarayonida esa kishilarda hodisalarning, voqeylikning mohiyatini, tabiat hodisa va qonunlarini bilib olishga intilish zaruriyati vujudga keldi. Kishilarning tabiat kuchlariga ta’sir ko‘rsatishi vaqt o‘tishi bilan unga hukmronlik qilishi darajasi osha boradi, olamni bilish doirasi esa kengayib boradi. Ijtimoiy ishlab chiqarish zaminida esa, odamning tabiiy ehtiyojlari o‘zgara boradi, yangi, faqat insonga xos, moddiy va ma’naviy ehtiyojlar paydo bo‘la boshlaydi. Tarixiy jarayonda, moddiy ishlab chiqarish asosida ma’naviy madaniyat shakllana boradi va doimiy taraqqiyotda bo‘ldi, natijada ijtimoiy ongning turli shakllari vujudga keldi. Bu jarayonning tobora rivojlanishi va takomillashuvi moddiy va ma’naviy madaniyatning o‘sishi uchun kuchli omillardan bo‘ldi. Ma’naviy madaniyatning ilk kurtaklari dastlabki mehnat vositalarini kashf qilish bilan bog‘liq bo‘lib, uning shakllanish ildizlari naqadar qadimiy ekanligini ko‘rsatadi. Xullas, odamzot pog‘onama-pog‘ona taraqqiyot tufayli hozirgi davr yuksak madaniyatiga erishdi.

Yukorida bildirilgan ma’ruzalarimizda ilk paleolit davrida O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda mavjud bo‘lgan qulay jo‘g‘rofik sharoiti juda qadimgi vaqtlardanoq kishilar e’tiborini jalb qilganligi haqida fikrlar bildirilgan edi. Xususan, o‘sha ma’ruzalarimizda Janubiy Qozog‘iston, Turkmaniston, Tojikiston va O‘zbekiston mamalkatlari hududlaridan topilib o‘rganilgan yodgorliklar haqida fikr yuritib, bu topilmalar O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududlari antropoginez jarayoni sodir bo‘lgan mintaqalar qatoriga qo‘shish mumkinligi haqida hikoya qilingan edi. Xususan, Farg‘ona vodiysidagi Selung‘ur, Ohangaron tumanidagi Ko‘lbuloq, Tojikistondagi Kuldora, Laxuti, Qozog‘istondagi Babtak kabi makonu manzilgohlarning bir million yil sanaga ega ekanligi bu fikrimizdan dalolat beradi. Xususan, Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan Seleng‘ur g‘or makoni bergan arxeologik, antropologik manbalar bu muammoni yanada oydinlashtirishda muhim ahamiyat kasb etdi. O‘rta Osiyo qadimgi zamonlardan mavjud bo‘lgan tabiiy iqlim va ekologik sharoitlariga ko‘ra, bu yerda ibtidoiy to‘da davrining ashel bosqichlaridan boshlab, ajdodlarimiz e’tiborini tortganligi hamda bu mintkada sinantroplarning zamondoshlari ilk bor makon topganligi kabi dalillar, bu vatanimiz hududlari odamning paydo bo‘lishi tizimiga kirishini ko‘rsatdi. Fergantrop odamning paydo bo‘lishi shajarasida pitekantrop bilan neandertal odamlari oralig‘idagi bo‘g‘inni to‘ldirdi.

Ammo, hozirgi vaqtda antropoginez masalasida olimlar orasida turli mulohazalar mavjud. Xususan, odamzot hayvonot olamidan birinchi bor qaerda ajralib chiqqan, xullaski, uning dastlabki vatani qaysi hudud ekanligi haqidagi masalada ham yagona xulosaga ega emaslar. Tabiatshunos olim Ch. Darvin bundan bir asrdan ko‘proq vaqt avval odamzotning vujudga kelgan dastlabki beshigi Afrika qit’asi ekanligi haqida fikr bildirgan edi. Ammo, so‘nggi 100 yildan ko‘proq vaqt ichida antropogenez masalasi yuzasidan ko‘pgina yangi ma’lumotlar qo‘lga kiritildi va bu muammoning muhokamasi yanada kuchaydi. Ayniqsa, yuqorida aytganimizdek ingliz olimlarining so‘nggi 40-30 yil davomida olib borgan tadqiqot natijalri ko‘p olimlarni odamning dastlabki vatani Afrika ekanligiga moyil qilib qo‘ydi. Biroq, so‘nggi yillarda bu masalani o‘rganish borasida Sharqiy, Sharqiy-Janubiy Osiyoda, O‘rta Osiyo, Kavkaz, Markaziy va Janubiy Ovropa mamlakatlari hududlaridan topilib o‘rganilgan yodgorliklar va ulardan to‘plangan arxeologik hamda antropologik manbalar esa, odamning dastlab paydo bo‘lish vatani nafaqat Afrika, shuningdek, Ovropaning katta bir qismi, Sharkiy Osiyo, O‘rta Osiyo va Qozog‘izton, Kavkaz kabi mintaqalar ham bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Hozirgi davr yetakchi olimlaridan V.A.Ranov tarafdorlari kishilikning dastlabki makoni Afrika, Yu.A.Machanov tarafdorlari esa Osiyo ekanligi haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. To‘g‘ri, bu murakkab, qator yillar tadqiqotlarni talab qiluvchi ushbu masala hozircha hal qilingan emas va uni mutloqo hal qilish masalasi olimlarning kelajakdagi ishidir.