F. List va Germaniya tarixiy maktab asoschilari

F.List va Germaniya tarixiy maktab asoschilari

P.J. Prudon va K. Rodbertuslarning iqtisodiy g’oyalari

Milliy qalb, milliy xarakter, milliy taqdir – shu va shunga o’xshash tushunchalar XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Germaniya jamoatchiligi fikriga singib kirmoqda edi. Tarixiy maktab vakillari tarixdan bo’lak yana nima milliy bo’lishi mumkin, degan fikrlarga asoslanib siyosiy iqtisoddan tarixiy usul o’rnini ko’rsatishga harakat qildilar. Ular milliy fan sifatida siyosiy iqtisod orqali tabiiy xususiyatlarga va xalq harakatlariga bog’liq holda rivojlanadigan milliy xo’jalikni o’rganishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ydilar.

Fridrix List (1789-1846-y.y.) Janubiy Germaniyaning Reydlingen shahrida boy hunarmand oilasida tug’ildi. U o’qishni 15 yoshida tugatib, hunarmandchilik ustaxonasida otasiga shogird bo’lib ikki yil ishladi. Keyinchalik Vyurtemberg qirolligida turli lavozimlarda ishlab, bir vaqtning o’zida Tyubingen universitetini huquq mutaxassisligi bo’yicha tugatdi. 1817-yildan shu universitetning Davlat boshqaruvi amaliyoti kafedrasi professori bo’lib ishladi. List 28 yoshida liberal yo’nalishdagi taniqli publisist, radikal burjua-demokratik islohotlarning qat‘iy tarafdori sifatida tanildi. U 1847-yil Bryussel shahrida bo’lib o’tgan iqtisodchilar kongressida o’zining aniq ehtirosli fikrlari, siyosiy yetukligi va kuchli notiqlik qobiliyati bilan ko’pchilikning e‘tiborini o’ziga qaratdi. List 1819-yilda Germaniya iqtisodiy birligini ta‘minlash maqsadida «Savdo-sanoat ittifoqi»ni tuzdi.
F.List 30 yoshida Vyurtemberg parlamenti a‘zosi bo’lib, o’zining keng demokratik islohotlar dasturi bilan hukumatga murojaat qildi. Bunday siyosiy chiqish Listga qarshi kuchlar shakllanishiga sabab bo’ldi. Natijada u 1825-yilda Germaniyani tark etib, AQShga doimiy yashash uchun ketdi. Dastlab u fermerlik bilan shug’ullandi, keyinchalik nemis gazetalarining muharriri bo’ldi hamda sanoat sohasida tadbirkorlik faoliyatini olib bordi. F.List Angliya sanoati bilan raqobat qiluvchi Germaniya va AQShda sanoat rivojlanishi xususiyatlarini
chuqur o’rganib, Amerika taraqqiyoti uchun iqtisodiy dasturni tayyorladi.
1832-yildan F.List Yevropaga qaytib AQShning Leypsigdagi elchisi bo’lib ishladi. Shuningdek, u Leypsig-Drezden temir yo’lini qurish maqsadida Germaniyada birinchi bo’lib hissadorlik uyushmasini tashkil etdi. F.List o’zining uchinchi va oxirgi emigratsiyasidan so’ng Parijda uch yil yashadi. U o’zining bor kuchini, idroki va iqtidorini iqtisodiy muammolarni keng o’rganishga qaratdi. Sanoat burjuaziyasi manfaatlarining ifodachisi bo’lgan F.List iqtisodiy birlik uchun birinchilar qatori maydonga chiqdi. U o’zining «Siyosiy iqtisodning milliy sistemasi» (1841) nomli asosiy asarida milliy siyosiy iqtisodni yaratish vazifasini o’rtaga qo’ydi. Mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlari to’g’risidagi ta‘limot unga asos bo’lishi kerak edi. F.List davlatning faoliyatini, dinni, axloqni, ma‘naviyatni va shu kabilarni ishlab chiqaruvchi kuchlar jumlasiga qo’shdi.
F.Listning ta‘limotiga ko’ra qiymatni ishlab chiqaruvchi kuchlar,
«millatning ruhi» (toj-taxtning meros bo’lib qolishi, huquq, sud, armiya, polisiya va shu kabilar) yaratadi.
F.List ta‘limotida xo’jalik taraqqiyotining tarixiy bosqichlari to’g’risidagi g’oyalar katta o’rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta bosqichga: ba‘daviylik, cho’ponlik, dehqonchilik, dehqonchilik- manufaktura, dehqonchilik - manufaktura - savdo bosqichlariga bo’ladi. Bunday bo’lishdan kuzatilgan maqsad Germaniyada sanoatning o’sishini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, bir yoqlama rivojlanishdan, qishloq xo’jaligining ustunligidan voz kechish kerak, degan fikrni isbotlashdan iborat edi.
F.Listning asosiy iqtisodiy asari Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi va savdo siyosati atrofidagi qizg’in tortishuvlarda alohida o’rin egallab, nemis iqtisodiy fikriga katta ta‘sir ko’rsatdi. F.List o’zining g’oyalarini rivojlantirar ekan, Germaniyaning gullab-yashnashi sanoat taraqqiyoti orqali bo’lishi mumkinligini va shuning uchun uni chet el raqobatidan himoya qilish zarur ekanligini ko’rsatadi. Ushbu asar o’z davrida demokratik ziyolilar tomonidan qizg’in qabul qilinib, katta qiziqish bilan o’qildi.
Germaniyaga qaytgandan so’ng olim Augsburg shahrida yashab, ilmiy ishini davom ettirdi. U xuddi ana shu buyuk davlatchilik, shovinistik kayfiyatdagi asarlarini yaratib, nemis imperializmining dastlabki himoyachilariga yo’l ochib berdi. List urushlar va bosqinchilikning tarafdori bo’lib, dehqonchilik holatidan dehqonchilik-
sanoat holatiga o’tishga ko’maklashadigan urushlarni yoqlaydi. U Janubiy-sharqiy Yevropadagi bo’sh yerlarni Germaniya bosib olishi zarur, deb hisoblaydi. List hayotining so’nggi yillarida Angliyaga bo’lgan o’z munosabatini o’zgartiradi, chunki u doim Angliyani Germaniyaning birlashishiga va sanoat rivojiga qarshi, deb hisoblardi. Endi uning fikricha, Angliya Germaniyani qit‘a qo’shnisi hisoblangan Fransiya va Rossiyaga qarshi harakatlarda qo’llashi mumkin edi.
List iqtisodiy fanda klassik maktabni, ayniqsa uning yirik namoyandasi bo’lgan A.Smit iqtisodiy qarashlarini tanqid qildi, lekin u klassik maktabning asosi bo’lgan qiymat va daromadlar nazariyasini mutlaqo tahrir qilmadi. Iqtisodiyotning bu kategoriyalari olimni qiziqtirmadi. Asosiy e‘tibor iqtisodiy siyosatning asosiy masalalariga va ayniqsa, tashqi savdo siyosatiga qaratildi. F.List Smit iqtisodiy sistemasini kosmopolitizmda ayblab, uni ayrim mamlakatlar xo’jalik rivojlanishining milliy xususiyatlarini ko’rmasdan, barchasiga umumiy
«tabiiy» qonun-qoidalarni dogmatik ravishda majbur kiritilmoqda, deydi. «Turli millatlar, – deb yozadi List turli bosqichda bo’ladilar. Bunday sharoitda ular o’rtasidagi to’liq erkin savdo ayirboshlash qiymati nuqtayi nazaridan jahon xo’jaligi uchun ma‘lum mavhum foydani keltirishi mumkin bo’ladi». Lekin bu holat qolgan mamlakatlar ishlab chiqarish kuchlari rivojiga to’sqinlik qiladi. U o’z konsepsiyasini ishlab chiqarish kuchlari nazariyasi, deb yuritib, Smitning ayirboshlash qiymati nazariyasiga qarshi qo’yadi. Lekin shuni aytish zarurki, ishlab chiqarish kuchlari, deganda List ijtimoiy sharoitlar majmuasini tushunadi va ularsiz millat boyligi bo’lmaydi, deb yozadi. Shuningdek, u faqatgina qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadigan millat bir qo’l bilan mehnat qiladigan kishi kabidir, deydi. List ishlab chiqarish unumdorligini oshirishni proteksionizm tarbiyasi yordamida amalga oshirishni o’rtaga tashlaydi. Davlat sistemasidagi tadbirlar milliy ishlab chiqarishni chet el raqobatidan to o’zini tiklab olguncha va teng raqobatdosh bo’lguncha himoya qilishi kerak, deyiladi. Erkin savdoni amalga oshirishni esa u keyinroq, ya‘ni hamma millatlar bir xil rivojlanish darajasiga yetgunicha qoldirishni tavsiya qiladi. Hozirgi davrga kelib Listning bunday qarashlarining ayrimlari dolzarb bo’lib, hayotda o’z o’rnini topmoqda. Masalan, millatning boy, qudratli bo’lib borishi uning qanchalik ko’p sanoat mahsulotini eksport qilishi va kam mahsulotni import qilishi bilan belgilanadi. Bu o’rinda Yaponiya tajribasini ko’rsatishimiz kifoya. Bu davlat so’nggi yillarda tez iqtisodiy
rivojlanish hisobiga, ya‘ni tashqi savdoni to’g’ri yo’lga qo’yganligi uchun rivojlangan mamlakatlar qatorida oldingi o’ringa chiqib oldi.
Listning iqtisodiy nazariyasi asosiy masalalardan hisoblangan kapitalizm taraqqiyoti doirasida o’z tarixi va xo’jaligining xususiyatiga
ko’ra jahon hamjamiyatining so’nggi qatorlaridan o’rin olgan mamlakatlarning iqtisodiy qoloqligini bartaraf etish yo’lidagi dastlabki urinish edi. Hozirgi davrda milliy sanoatni rivojlantirish uchun harakat qilayotgan yosh, rivojlanayotgan
mamlakatlarning List ta‘limotiga katta e‘tibor berayotgan-liklari tabiiy holdir.
Chunki ularning oldi-da jahon bozorida hukmronlik qilayotgan rivojlangan mamlakatlar monopoliyasi sharoitida o’z sanoatlarini himoya qilish vazifasi turibdi.
Germaniyada tarixiy maktablar shakllanishi va evolyutsiyasini ilmiy-iqtisodiy adabiytda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX asrning 40-60-yillarini o’z ichiga olib, «Eski tarixiy maktab» yoki oddiygina «Tarixiy maktab» davri, deb nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va B.Gildebrand bu davrning asosiy mualliflaridir. Ikkinchi davr XIX asrning 70-90-yillariga to’g’ri kelib, «Yangi tarixiy maktab» davri, deb nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu davrning asosiy ijodkorlaridir. Uchinchi davr XX asrning 30-yillarigacha davom etib, «Eng yangi tarixiy maktab» davri yoki qisqacha «ijtimoiy yo’nalish» nomini oldi. V.Zombart va M.Veberlar uning asosiy mualliflari edilar.