F. R. Qodirova, Sh. Q. Toshpo’latova, N. M. Kayumova,M. N. A’zamova maktabgacha pedagogika darslik

Sharq mutafakkirlarining iqtisodiy tarbiya xaqidagi qarashlari.
O‘rta asrlarda yashab ijod etgan olim va mutafakkirlar o‘z ilmiy asarlari orqali mamlakat rivojida iqtisodiyotning ahamiyati , rolini falsafiy jihatdan yoritib berdilar.
Eramizdan oldingi minginchi yillarning o‘rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusidagi juda ko‘p afsonalar,
rivoyatlar aytishgan bo‘lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” da kiritilgan.
“Avesto” da insonning barkamol bo‘lib yetishishida uning so‘zi, fikri, ishi birligida katta e’tibor qaratiladi. “Avesto” da mamlakatni iqtisodiy jihatdan ta’minlashda asosan:
–Shahar va qishloqlarni obod qilish;
-Bog‘larni ko‘paytirish;
-Chorva va yaylovlarga e’tibor berish;
-Kishilarni madaniy turmush tarziga undash g‘oyalari o‘rin egallaydi.
Shuningdek:
-Yer, suv, zamin;
-Kiyim-kechak;
-Oziq-ovqatlarni toza tutish va saqlashga e’tibor berish lozimligi ta’kidlanadi.
Zardushtiylik ta’limotida inson shaxsining takomili,tabiatni muhofaza qilish, o‘z ehtiyojlarini qondirish me’yyorlarini tarbiyalash masalalari orin egallaydi. Zero, unda insonning inson sifatida ma’naviy va moddiy kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini topib , hayot kodeksi sifatida faqat sharq xalqlarining emas, balki g‘arb mamlakatlarining muqaddas merosi bo‘lib qoldi.Bu davrda G‘arb bilan Sharqni-Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O‘rta yer dengizini bog‘lovchi buyuk savdo yo‘li- “Ipak yo‘li ” rivojlanib , madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot yuzaga keldi.
Sharq uyg‘onish davrida qishloq, xunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishida yo‘l berdi. Natijada Yaqin va o‘rta sharq davlatlari bilan savdo ishlari olib borildi. Buning natijasida ko‘plab sug‘oriladigan yerlari ochildi , sug‘orish inshoatlari yaratildi.Paxta, zig‘ir, kanop ekilib , ularning Mavorounnahrda, asosan, Xorazm , Urganch, Farg‘ona, Samarqad va Buxorada to‘qimachilik mahsulotlari ayniqsa, Samarqand va Buxoro shoisi dunyosi mashhur bo‘ldi.Bu davrlarda pul muammosi rivojlandi.Jamiyat siyosiy, iqtisodiy- ijtimoiy hayotida o‘zgarishlar mamlakat iqtisodiyotning o‘z ta’siri ko‘rsatdi.
Sharq mutafakkir va olimlardan Al-Xorazm Abu Rayhon Beruniy , Abu Nasr, , Forobiy , Ibn Sino , A.Navoiy, A.Temur kabi qomusiy olimlar Inson va uning kamoloti ta’lim-tarbiya iqtisodiyoti va tabiat masalalarga fikr yuritadilar.
Al-Xorazmiy ilmiy bilim, ta’lim metodlari insonni aqliy kamolotga yetaklash kabi falsafiy qarashlaribilan birqatorda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim belgilari va omillarini o‘z ilmiy asarlarida yotirib berdi.
Abu Rayhon Beruniy inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyasihaqida fikr yuritib, har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo‘ladi.Og‘ir mehnat siatida binokor, ko‘mir qazuvchi, hunarmand mehnatini keltiradi.Beruniy “Minerologiya” asarida qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid qarashlari mamlakat iqtisodiyotini kengaytirish masalalarini ilgari suradi.Ibn Sino materiyanining eng sodda bo‘laklarga bo‘linmaydigan shakli to‘rt unsur: havo , olov, suv, tuproqdan iborat, ularning o‘simlik , hayvonot olamiga ta’siri bebaho boyliklarni asrab-avaylash kerakligi to‘g‘risida o‘zining “Aqsom ul-ulum ul-aqliya” ( aqliy bilimlar tasnifi) asarida fikr yuritadi.
Amir Temur mamlakatning iqtisodiy ahvolini ko‘tarisgda savdoning ahamiyatini tushunib bozorlar , rastalar, turli-tuman ustaxonalar barpo ettirib xalq hunarmandchilik san’atini taraqqiy ettirdi.Shuningdek, xalq farovonligi, mamlakat obodonlichiligi yo‘lida suv omborlari, to‘g‘onlar qurishga, yangi yerlarni o‘zlashtirishga e’tibor berdi.Amir Temurning soliqlar haqida qoidasi muhim ahamiyatga egadir.Ma’naviyatimizning buyuk siymosi Alisher Navoiy shahar va mamlakat obodonchiligiga katta hissa qo‘shib, shifoxonalar, madrasa qurdirib , ularni kerakli jihozlar , muddarislar, tabiblar va boshqa xodimlarga oylik maosh ozuqa, kiyim-bosh bilan ta’minladi.
Binolar qurilishi, dehqonchilik ishlarini yo‘lga qo‘yish, mamlakat iqtisodiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan.Navoiy turli soha olimlariga homiylik qilib, o‘ylab ilmiy risolalar bitirishga bevosita rahbarlik qilganligi shu asrda davlatchilikni boshqarishda bosh vazifa bu iqtisodiyotni rivojlantirish muhim masalalardan biri ekanligi ta’kidlanadi.
Talabalar uchun “Ixlosiya” madrasasi, darvishlar uchun “Xalosiya” xonaqoni, bemorlar uchun “Shifoiya” shifoxonasi, masjidi Jome yoniga Qorixona (Dor ul-hufroz) qurilib, ular uchun nafaqa ajratib ularni kitoblar va zaruriy ashyolar bilan doimiy ravishda ta’minlab borilgan.
Alloma tomonidan amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari ham farovonligini, turmush darajasini o‘stirish bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini ko‘tarishga olib keldi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, diyorimizda yashab o‘tgan har bir olimu –fuzalolar mamlakat taqdiriga befarq bo‘lmay, o‘z asarlari va hayot faoliyatlari bilan mamlakat iqtisodiyiotini yuksaltirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar.
O‘zbekiston diyorimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng Davlatimiz rahbari tomonidam buyuk bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimizda yangidan qad rostlagan ta’lim muassasalari, maskanlari (maktab, litsey-kollej, maktabgacha ta’lim muassasalari, oily ta’lim);
-Shifoxonalar, sanatoriya, dam olish maskanlari;
-Madaniy v a ma’rifiy inshoatlar;
-Turli xildagi banklar;
-Mashinasozlikka mo‘ljallangan korxona va zavodlar;
-Yo‘l, ko‘priklar, mamlakat temir yo‘li, yangi qamchiq dovoni;
-Respublika havo yo‘llari kompaniyasi;
O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik ishlarining eng sermahsul zamonaviy tizimini joriy etishning o‘zi ham davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga e’tibori nihoyatda katta ekanligidan dalolat beradi.