Fakulteti amaliy matematika va informatika


Download 1.05 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana05.06.2020
Hajmi1.05 Mb.
#114908
1   2   3   4
Bog'liq
ikkinchi tartibli differensial tenglamalar nazariyasi taqqoslash teoremasi chegaraviy masalalar grin funksiyasi grin funksiyasining mavjudligi va yagonaligi haqida teorema


Xossa 3. Ikkinchi tartibli bir jinsli chiziqli tenglamani, noma’lum funksiyani chiziqli 

almashtirish yordamida. 

0

)



(





z

x

I

z

 

ko’rinishga keltirish mumkin. 



0

)

(



)

(







y

x

q

y

x

p

y

                                      (12) 

tenglamada

z

x

u

y

)

(



                                            (13) 

almashtirishni olamiz. Bundan 

z

u

z

u

z

u

y

z

u

z

u

y















2



 

Bu qiymatlarni (12) ga qo’ysak 

0

)

)



(

)

(



(

1

)



(

2

0



)

)

(



)

(

(



)

)

(



2

(

0



)

(

)



)(

(

2









































z

u

x

q

u

x

p

u

u

z

x

p

u

u

z

z

u

x

q

u

x

p

u

z

u

x

p

u

z

u

uz

x

q

z

u

z

u

x

p

z

u

z

u

z

u

                     (14) 

)

(x



u

ixtiyoriyfunksiyabo’lganiuchununishundaytanlabolamizkim 

0

)

(



2





x

p

u

u

    bajarilsin. 









dx



x

p

e

u

dx

x

p

u

dx

x

p

u

du

)

(



2

1

)



(

2

1



ln

)

(



2

1

 



bundan          





dx

x

p

e

x

p

u

)

(



2

1

)



(

2

1



 











dx



x

p

dx

x

p

e

x

p

e

x

p

u

)

(



2

1

2



)

(

2



1

)

(



4

1

)



(

2

1



 

Bu qiymatlarni (14) ga qo’ysak 



)

(

4



1

)

(



2

1

)



(

0

)



(

))

(



4

1

)



(

2

1



)

(

(



0

)

(



)

(

2



1

)

(



)

(

4



1

)

(



2

1

2



2

)

(



2

1

)



(

2

1



)

(

2



1

2

)



(

2

1



)

(

2



1

x

p

x

p

x

q

I

z

x

I

z

z

x

p

x

p

x

q

z

z

e

x

q

e

x

p

x

p

e

x

p

e

x

p

e

z

dx

x

p

dx

x

p

dx

x

P

dx

x

p

dx

x

p







































 

Bunga  (12) tenglamaning invarianti deyiladi. 



Agar invariant o’zgarmas songa yoki 

2

)



(

a

x

c

I



 ko’rinishga ega bo’lsa u holda ikkinchi 

tartibli chiziqli differensial tenglamani xamma vaqt integrallash mumkin. Chunki bu xolda (12) 

tenglama yo koeffisiyentlari o’zgarmas tenglamaga yoki Eyler tenglamasiga keltiriladi. 

Misol-3

0

2



0

2













y

y

x

y

xy

y

y

x

 

)



sin

cos


(

1

1



sin

cos


0

1

1



1

1

2



4

1

2



2

1

2



2

)

(



;

1

)



(

2

1



ln

2

2



1

2

1



2

,

1



2

2

2



2

x

c

x

c

x

uz

y

x

e

e

u

x

c

x

c

z

i

z

z

x

x

x

x

I

x

x

p

x

q

x

dx

x

































 

 



Ikkinchi tartibli bir jinsli chiziqli differensial tenglamani tebranmas va tebranuvchi 

yechimlari. Taqqoslash teoremasi 

 

Koeffisiyentlari o’zgarmas bo’lgan, ikkita ikkinchi tartibli 

0

2





y



a

y

                                               (1) 

0

2





y



a

y

                                                (2) 

differensial tenglamalar berilgan bo’lsin. 

Bunda  


t

a

cos


 

Ma’lumki (1) tenglamaning xususiy yechimlari  



ax

e

y



1



ax



e

y

2



 

dan iborat bo’lib 

Uning umumiy yechimi   

ax

ax

e

c

e

c

y

2

1



         dan iborat. 



Uning nolini topamiz  

2

1

2



1

2

1



2

2

2



1

2

1



2

1

ln



2

1

ln



2

0

0



0

0

c



c

a

x

c

c

ax

c

c

e

e

c

с

c

c

a

e

c

e

с

ax

ax

ax

ax









 



 

ya’ni (1) tenglamaning yechimi  

)

,

(





 da bittadan ortiq nolga ega emas. 



(1)  tenglamaning umumiy yechimi   

)

sin(



sin

cos


2

1







ax

A

ax

c

ax

c

y

 

ning nolini topamiz: 



a

a

k

a

k

x

x

a

a

k

x

k

ax

ax

A

k

k

k

k















)

1

(



0

)

sin(



1

 

ya’ni 



(2) 

tenglama


)

,

(





oraliqdacheksizko’pnollargaegabo’lib, 



ketma-

ketikkitanolorasidagamasofa



a

gateng. 



Uzunligi

a

dankattabo’lganxarbiroraliqda  (2)  tenglamaningixtiyoriyyechiminingbittanoliyetadi, 



uzunligi

a

2 dankattabo’lganixtiyoriyintervaldaesa 2 tanoliyotadi. 



Ta’rif.    Agar  differensial  tenglamaning  yechimi  berilgan    oraliqda  bittadan  ortiq  nolga  ega 

bo’lmasa, bunday yechimga tebranmas  yechim deyiladi. 

Agar  bu  yechim  yetarli  katta  oraliqda  2  tadan  ortiq  nolga  ega  bo’lsa,  bunday  yechimga 

tebranuvchi yechim deyiladi. 

Ma’lumki har qanday ikkinchi tartibli bir jinsli chiziqli differensial tenglamani. 

0

)



(

)

(



2

1







y

x

P

y

x

p

y

 

ni



0

)

(







y

x

p

y

                                                      (3) 

ko’rinishga keltirish mumkin. 

Teorema1.  Agar   

)

,



b

a

          oralig’ining  barcha  nuqtalarida     

0

)

(





x

p

bo’lsa  u,  xolda  (3) 

tenglamaning xamma yechimlari bu oraliqda tebranmas bo’ladi. 

Isbot.Aksincha  faraz  etaylik,  (3)  tenglamaning  ixtiyoriy 

)

(



1

x

y

  yechimi  ikkita  nolga  ega 

bo’lsin.Bu nollarni 

1

0



x

x

 bilan belgilaymiz. 

Masalaning  aniqligi  uchun 

1

0



x

x

va



)

;

(



1

0

x



x

    oraliqda   

)

(

1



x

y

  yechim  boshqa  nolga  ega 

bo’lmasin. 

U  xolda  uzluksiz   

)

(

1



x

y

  funksiya  bu  oraliqda  o’z  ishorasini  o’zgartirmaydi.  Hamma  vaqt  bu 

oraliqda  o’z ishorasini o’zgartirmaydi. Xamma vaqt bu oraliqda  

0

)



(

1



x

y

  deb olish mumkin 

(aks xolda   

)

(



1

x

y

yechimni olar edik). U xolda  



0

)

(



'

1



x

y

 chunki x

0

 

ningo’ng tomonida  



)

(

1



x

y

o’suvchi   funksiya bo’lib, 

0

)

(



0

'

1





x

y

 aks xolda 

0

)

(



1



x



y

 bo’lar edi  

(3) tenglamadan. 

0

)



(

)

(



1

''

1









y

x

p

y

y

x

p

y

 

ya’niikkinchihosila (x



0

,x

1

) oraliqdamusbatbo’lganiuchun, 



)

(

'



1

x

y

buoraliqdakamayuvchidir 



ya’ni 

)

(



)

(

)



(

1

0



0

'

1



'

1

x



x

x

x

y

x

y



 

U xolda chekli ortirma haqidagi teoremaga asosan 



)

)(

(



)

(

)



(

0

1



'

1

0



1

1

1



x

x

y

x

y

x

y



 



Butenglikningchaptomoninolgatengbo’lib,  

o’ngtomoniesanoldanfarqlibuningbo’lishimumkinemas.  Buqarama  -qarshilikko’rsatidikim

)

(

1



x

y

yechimkurilayotganoraliqdatebranmasyechimdir. 

 

Shturm teoremasi 

Ma’lumki   

0

2





y



a

y

   tenglama 2 ta chiziqli bog’lik bo’lmagan 



a

y

ax

y

sin


cos

2

1



 



yechimlarga  ega  bo’lib,  bu  yechimlardan  birini  ketma-ket  ikkita  nollari    orasida        ikkinchi  

yechimning  faqat   bitta  noli   yotadi. 

Bundayxossaga,  

harqandayikkinchitartiblibirjinslichiziqlidifferensialtenglamaningchiziqlibog’liqbo’lmaganikkitat

ebranuvchiyechimlargaegabo’ladi. 

 

Shturmteoremasi.Ikkinchitartiblibirjinsli 

0

)

(



''



y

x

p

y

                                                      (3) 

differensial  tenglamaning  ikkita  chiziqli  bog’lik  bo’lmagan  tebranuvchi  yechimlarining  nollari 

bir-birini o’zora ajratadi. 



Isbot.  Faraz  etaylik   

)

(



1

x

y

va

)



(

2

x



y

  (3)  tenglamaning  ikkita  chiziqli  bog’lik  bo’lmagan 

tebranuvchi  yechimlari  bo’lsin  va   

)

(



1

x

y

  yechimning  ikkita  ketma-  ket  noli  x

0

  va  x


1

bo’lib,   



1



0

х



х

 oraliqda   

)

(

1



x

y

boshqa nolga ega bo’lmasin. 

Ya’ni                

1

0



1

0

)



(

x

x

x

x

y



 

Isbot  etamizkim   



)

,

(



1

0

x



x

    oraliqda  faqat  bitta   



x x

  nuqta  mavjudkim,  bu  nuqtada 

0

)

(



2



x



y

 

bo’ladi. Teskarisincha faraz etaylik 



1

0

x



x

x



oraliqdagi  nuqta uchun  

0

)



(

2



x

y

bo’lsin. 

Masalanning aniqligi uchun (x

0

,x

1

da y

2

(x)>0 bo’lsin. 

[x



0

,x

1

]  oraliq  oxirida  y



2

(x)  nolga  teng  bo’lmaydi,  ya’ni 

0

)



(

0

)



(

0

2



0

1





x

y

x

y

aks,  xolda 

Vronskian 

)

(



)

(

'



)

(

'



)

(

)



(

2

1



2

1

x



y

x

y

x

y

x

y

x

W



                                (4) 

x

0



  va  x

1

nuqtada  nolga  teng  bo’lar  edi.  Buning  bo’lishi  mumkin  emas,  chunki  y



1

(x)vay

2

(x)  lar 

chiziqli boglik emas. 

Demak Vronskiy determinanti bu oraliqda o’z ishorasini o’zgartirmaydi. Shuning uchun W(x)>

deb olish mumkin [x



0

,x

1

] da. 



(4) ning xar ikkala tomonini 

)

(



2

2

x



y

 ga bo’lamiz. 

2

2

2



1

2

2



2

2

2



1

2

1



)

(

)



(

'

'



y

x

W

y

y

y

x

W

y

y

y

y

y













 


y

2

>0  bo’lgani  uchun,  bu  tenglikning  o’ng  tomoni  xni  uzluksiz  funksiyasi  bo’ladi.Keyingi 

tenglikni xar ikkala tomonini x



0

 dan x

1

 oraliqda integrallaymiz: 













1



0

1

0



)

(

)



(

)

(



)

(

2



2

2

1



x

x

x

x

x

x

dx

x

y

x

W

x

y

x

y

 

Bu keyingi tenglikning chap tomoni nolga teng bo’lib, o’ng tomoni esa musbatdir. 



Bu qarama-qarshilik ko’rsatadikim, shunday 

x

nuqta (x



0

<

x

<x

1

) mavjudkim bu nuqtada y



2

(

x

)=0 

.Bunday  nuqta  yagonadir  aksincha  faraz  etaylik  y



2

(x)  ikkita 

1

0



x

x

  nolga  ega  bo’lsin  bunda 

1

1

0



0

x

x

x

x





y

1

  bilan  y



2

o’rinlarini  almashtirsak, 

0

  bilan 

1

x

  oraliqda  y

1

(x)  ning  bitta  noli  bo’lar  edi.Bu  esa 



y

1

(x) ikkita ketma-ket x



0

,x

1

 nolga ega degan shartga karama karshidir. 



 Shturm  teoremasiga  misol  kilib,  y''+y=0  tenglamani  olish  mumkin.  Bu  tenglamaning  ikkita 

y

1

=cosx ,y



2

=sinx chiziqli boglik bo’lmagan yechimlarinining nollari almashinib keladi. 

Download 1.05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling