Fan-ilmiy dunyoqarash shakli. Reja

4. Falsafaning asosiy funksiyalari 
 
Falsafa – ko‘p qirrali soha. Falsafiy tadqiqot maydoni nihoyatda keng, 
muammolari turli–tumandir. Falsafa ijtimoiy – tarixiy tajribaning barcha jabhalari 
xususida mulohaza yuritadi. Buni ayniqsa Gegel falsafasining strukturasidan yaqqol 
ilg‘ab olsa bo‘ladi. Falsafiy konsepsiya qanchalik boy bo‘lsa, unda madaniyatning 
shunchalik ko‘p sohasi qamrab olinadi. Buni moychechak shaklida tasavvur etish 
mumkin. (3-chizmaga qarang): uning har bir gulbargi madaniyatning turli sohalariga 
to‘g‘ri keladi (masalan: axloq falsafasi, texnika falsafasi, tabiat falsafasi, tarix falsafasi, 
siyosat falsafasi, huquq falsafasi, san’at falsafasi, din falsafasi va hokazolar). Olamni 
falsafiy bilish ko‘lami asta – sekinlik bilan kengayib borgani tufayli bunday gulbarglar 
soni ko‘payib boradi. 
Falsafani madaniy – tarixiy voqea sifatida tahlil qilish uning dinamik 
xarakterga ega bo‘lgan muammolarini mumkin qadar kengroq qamrab olish imkonini 
beradi. Kishilar ijtimoiy turmushini madaniy – mantiqiy nuqtai nazardan ko‘rib 
chiqadigan bo‘lsak, uning madaniy – tarixiy qadriyatlar tarnslyatsiyasi, eskirgan 
tajribalarni tanqidiy bartaraf etish, yangi shakllarni qabul qilish va shu kabilar bilan 
bog‘liq bo‘lgan yaxlit jarayon ekanligiga chuqur ishonch hosil qilamiz.
Xo‘sh, ijtimoiy – tarixiy hayotda falsafaning asosiy funksiyalari nimalardan 
iborat? Mulohazaardan ko‘rinib turibdiki, falsafa nafaqat borliqning turli shakllari va 
ular orasidagi o‘zaro aloqadorlik haqidagi ma’lumotlarni ma’lumotlar yig‘indisidan, 

---

balki bilish prinsiplari majmuidan, faoliyatning umumiy metodlari yig‘indisidan iborat. 
Shu asosda falsafaning turli funksiyalarini ikki asosiy guruhga - dunyoqarashga oid 
funksiyalarga va metodologik funksiyalarga bo‘lish mumikn.
Falsafaning turli muammolari ichida inson muammosining ahamiyati 
o‘zgachadir. Shu boisdan falsafaning dunyoqarashiga oid funksiyalari turkumida 
insonparvarlik, gumanistik funksiyasi uchtivor ahamiyatga ega. 
Biror bir kishi yo‘qki, hayot va mamot muammolariga, o‘z umrining intihosi 
xususida hayolga tolmasa. Yashab o‘tilgan har bir kun o‘lim sari qo‘yilgan bir 
qadamdir. Har qanday kelajak oxir – oqibatda o‘limga eltadi – bunga kunmay, 
ko‘nikmay ilojimiz yo‘q. Umrning cheklangani inson hayotining mazmuni, yashashdan 
maqsadi haqidagi mulohalarga o‘zgacha tus, ma’no bag‘ishlaydi.
Falsafa, albatta, abadiylik hadya eta olmaydi, lekin harqalay hayotning 
mazmunini anglab yetish, ruhan tetik bo‘lish uchun imkon yaratadi. Mazkur 
muammolar ekzistensializm falsafasining nomoyondalari M.Xaydegger, K. Yaspers, 
J.P.Sartr, A.Kamyular tomonidan ayniqsa chuqur tahlil qilinadi. Daniyalik mutafakkir 
S.Kyerkegorning g‘oyalarini rivojlantirar ekanlar, ular falsafa insonni bema’ni, 
uqubatlarga to‘la hayotdan qutqazadi va osoyishta mazmunli hayot kechirishga 
ko‘maklashadi, degan xulosaga keladilar. 
O‘z hayotining mazmunini anglab olish inson uchun muhim ahamiyatga ega. 
Chunki mazmunsiz, bema’ni hayotdan dahshatliroq fojea bo‘lmaydi. Shu sababdan 
ham hayotidan, turmushidan mazmun topa olmagan kimsalar aksariyat hollarda o‘z 
hayotlariga qasd qiladilar. Falsafa esa insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qilar ekan, 
hayotning mazmuni xususidagi xulosalar va mulohazalarni ilgari surar ekan, Hazrati 
insonga yashash uchun kuch – quvvat ato etadi. 
Falsafa insonni jamiyatdagi salbiy holatlardan ham sug‘urta qiladi, insonning 
insoniylik ibtidosini rivojlantiradi. Sufiylarning bu foniy dunyoning yolg‘ondakam 
lazzatlaridan voz kechib, tasavvufdan panoh izlaganlari ham bejij emas. 
Yigirmanchi asrning eng katta ijtimoiy illatlaridan biri bo‘lmish 
begonalashuv inson ma’naviy dunyosiga ayniqsa katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekistonda 
bu illat milliy qadriyatlardan benasib bo‘lib qolishda, qiyofasiz qiyofalarning, 

---

manqurtlarning katta avlodi shakllanishida namoyon bo‘ldi. Shu munosabat bilan 
insonparvar, demokratik jamiyat barpo etilayotgan bugungi kunda mustaqil shaxsni 
shakllantirishda muhim ahamit kasb etadigan falsafiy dunyoqarashning qimmati 
yanada oshdi.
Falsafaning dunyoqarashiga oid funksiyalarning yana biri ijtimoiy – 
aksiologik funksiyasidir. Falsafa turli ijtimoiy qadriyatlar haqidagi tasavvurlarni 
shakllantirish bilan cheklanib qolmasdan, voqelikni talqin va tahlil, vata’rif va tanqid 
etadi. Shu jumladan, ijtimoiy ideal haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish ham falsafa 
zimmasidadir. 
Ijtimoiy idealni shakllantirish bilan bog‘liq muammolar falsafa bilan siyosiy 
tuzum o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakteriga borib taqaladi. Bir qarashda falsafa 
barcha zamonlar ijtimoiy ideal, siyosiy tuzum, hokimiyat haqidagi mulohazalarni 
yaratganu, davlat, siyosiy tuzum ularni ro‘yobga chiqarishga intilgandek tuyuladi.
Bu fikrda jon bor albatta. Platonning “Davlat”, Abu Nasr Farobiyning “Fozil 
shahar aholilarining fikrlari”, Amir Temur “Temur tuzuklari”, Alisher Navoiyning 
“Saddi Iskandariy”, Iogann Fixtening “Nemis millatiga murojaatlar”, Fridrix 
Nitsshenning “Zardo‘sht tavallosi” kabi o‘nlab asarlarida davlat va uni boshqarish, 
siyosiy tuzum va hokimiyat muammolari tahlil qilinadi. Ularda amaliy – siyosiy 
faoliyatda qo‘llashga mo‘ljallangan tavsiyalar ham ko‘plab uchraydi. Masalan, 
jamiyatda adolatni qaror toptirish uchun Platon xususiy mulkchilik va oilani bekor 
qilishni tavsiya etsa, Farobiy davlatni sog‘lom, botir, aqlli va adolatpesha kishilar 
boshqarishi kerakligini ta’kidlaydi. Temur tartib, qonun va e’tiqodga asoslanmagan 
davlatning shukuhi yo‘qolishini ko‘rsatib o‘tsa, Navoiy shohning eng avvalo ma’rifatli, 
o‘qimishli bo‘lishi zarurligini o‘qtiradi. Fitxe jamiyatda osoyishtalikni ta’minlash 
uchun politsiya nazoratini kuchaytirish zarurligini aytsa, Nitsshe hokimiyatni 
g‘ayritabiiy qobiliyatga, kuchli irodaga bo‘lgan, olomondan farqli fikrlay oladigan 
kishiga ishonib topshirish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixdan bizga ma’lumki, ko‘pgina 
siyosiy tuzumlar shu kabi falsafiy ta’limotlarni o‘zlarining mafkuralari sifatida e’tirof 
etganlar. 

---

Biroq falsafiy ta’limot siyosiy hokimiyatning xatti – harakatlari, oqibatlari 
uchun javobgar bo‘la olmaydi. Axir, falsafadan siyosatga eltuvchi yo‘llar turfa xil, 
ya’ni bir falsafiy bilimdan turlicha xulosalar chiqarish mumkin. Chunonchi, “davlat 
tartibga asoslanishi kerak, mamlakatda tartib bo‘lmog‘i zarur”,- degan fikr asosida 
qonun ustivorligini ta’minlash ham, Stalin va Pinochet kabi minglab kishilarni o‘limga 
hukm qilish ham mumkin. 
Falsafa ijtimoiy idealni shakllantirish bilan birga voqelikni tahlil va tanqid 
ham qiladi, ya’ni faylasuf ijtimoiy ideal bilan voqelik o‘rtasidagi tafovutni aniqlashga 
intiladi. Tanqid subyektning noroziligini ifodalaydi. Norozilikni esa turlicha ifodalash 
mumkin. Ba’zi hollarda voqelikni tahlil qilishdan voz kechish, “sukut saqlash” ham 
norozilik ifodasi bo‘ladi. 
Falsafaning dunyoqarashga oid funksiyalari orasida madaniy – tarbiyaviy 
funksiyasining o‘rni ham beqiyosdir. Falsafa madaniyatli shaxsni shakllantirishda hal 
qiluvchi omil vazifasini o‘taydi. Madaniyatli shaxsning eng asosiy fazilatlaridan biri – 
aqliy zukkolikdir. Aqliy zukkolik – shaxsning tabiat va jamiyatdagi sodir bo‘layotgan 
turli hodisa va voqealarni, jarayonlarni kuzatish, uning mohiyatini ilg‘ab olish, 
sabablarini tushunish, oqibatlarini oldindan ko‘ra bilish, bundan to‘g‘ri xulosa 
chiqarish qobiliyatining, shuningdek, fahm – farosati, zehni, ziyrakligining 
rivojlanganligi holatini ifodalovchi kategoriyadir. Uning asosiy komponentlarini 
bilimlar, tafakkur yuritish qobiliyati, aql mustaqilligi, ijodkorlik tashkil etadi. Ushbu 
komponentlarning barchasi yuksak darajada shakllangandagina fikrlash madaniyati 
yuksaladi. Shaxsning voqea va hodisalardagi ziddiyatlarni aniqlash va ularni bartaraf 
etish qobiliyati esa fikrlash madaniyatining mezoni hisoblanadi.
Falsafa informatsiyalar to‘plash funksiyasini ham bajaradi. Uning asosiy 
vazifalaridan biri - hozirgi zamon fani, tarixiy amaliyot hamda bugungi inson 
intellektual salohiyati talablariga javob bera oladigan dunyoqarashni shakllantirishdan 
iborat. Buning uchun esa obyektni to‘g‘ri aks ettirish, uning komponentlari va 
elementlari, ularning o‘zaro aloqadorligi haqida ishonchli ma’lumotlar to‘plash zarur 
bo‘ladi. Falsafa, fan kabi, yangi ma’lumotlar olish maqsadida turli informatsiyalarni 

---

yig‘ish va tahlil etish, qayta ishlash va sistemalashtirish bilan shug‘ullanadi. Bu 
informatsiyalar turli falsafiy kategoriyalarda o‘z ifodasini topadi.
Kategoriyalar – borliq, materiya, predmet, hodisa, jarayon, - xossa,
munosabat, o‘zgarish, taraqqiyot, sabab – oqibat, butun – bo‘lak, element – struktura 
kabi universal tushunchalarni ifodalaydi.
Ularni har qanday inson intelektining asosini tashkil etadi. Kategoriyalar 
yaxlit bir sistemani vujudga keltiradiki, ushbu sistemaning quyidagi bo‘limlari bor: 
falsafiy ontologiya (borliq haqidagi falsafiy ta’limot), gnoseologiya (bilish nazariyasi), 
dialektika (o‘zaro aloqadorlik, o‘zgarish va taraqqiyot haqidagi ta’limot), ijtimoiy 
falsafa, umumiy etika, nazariy estetika, fanlarning falsafiy muammolari, din falsafasi, 
falsafa tarixi, falsafa falsafasi yoki metafilosofiya (falsafiy bilim nazariyasi).
Falsafa yuqorida tilga olingan dunyoqarashga oid funksiyalar bilan bir 
qatorda metodologik funksiyalarni ham bajaradi. Ular orasidagi eng asosiysi – everistik 
funksiyadir. Bu funksiyaning mohiyati ilmiy bilimlarning kengayishi, yangi 
kashfiyotlar uchun zamin tayyorlashdan iborat. Falsafa metodlari formal logika 
metodlari bilan birgalikda yangi bilimlarning dunyoga kelishi uchun poydevor 
yaratadi. Buning natijasida kategoriyalar sistemasi ekstensiv va intensiv tarzda 
o‘zgarib, takomillashib boradi. Yangi informatsiyalar bashorat vazifasi ham o‘tashi 
mumkin. Zero, falsafa nazariy va metodologik xarakterga ega bo‘lgan kashfiyotlarni 
oldindan bashorat qilishni ta’qiqlanmaydi.
Falsafa borliqning turli shakllariga oid yangi muammolarni aniqlash va kun 
tartibiga qo‘yish, ushbu muammolarni tadqiq etish imkonini beradigan tushunchalar 
apparati, prinsiplar va metodlarni shakllantirish, yangi gepotezalar tuzish va oxir – 
oqibatda yaxlit ilmiy nazariyani vujudga keltirish bilan ham shug‘ullanadi.
Metodologik funksiyalar turkumiga muvofiqlashtirish funksiyasi ham kiradi. 
Ma’lumki, biror obyektni tadqiq etishda bir metodni qo‘llash kifoya emas. Fanlar 
o‘rtasidagi qat’iy chegara yo‘qola borayotgan, turli fanlar “chorrahasida” yangi fanlar 
(astrofizika, biofizika, agrobiologiya) tug‘ilayotgan bir sharoitda “bir predmet – bir 
metod” prinsipining qo‘llanishi tadqiqot samarasini pasaytiradi. Masalan, molekulyar 
biologiya obyektlarini o‘rganish uchun tarixiy – biologik metoddan foydalanish bilan 

---

cheklanmasdan, organik ximiya, molekulyar fizika, polemar birikmalarning fizik 
ximiyasi, kibernitika metodlariga ham asoslanish kerak bo‘ladi. Shu boisdan ilmiy 
tadqiqotlar uchun turli metodlarni tanlash, ularni muvofiqlashtirish zaruriyati yuzakga 
keladi. Bu vazifani esa falsafa o‘z zimmasiga oladi.
Falsafa integritiv funksiyani ham bajaradi. XVIII-XIX asrlardagi fan 
taraqqqiyotining muhim tendensiyalaridan biri turli yangi, mustaqil fanlarning 
shakllanishi bo‘ldi. Bu turli obyektlarni har tomonlama o‘rganish imkonini yaratdi. 
Lekin shu bilan birga fanlar orasidagi aloqadorlik, yaxlitlik so‘na bordi. Natijada fan 
inqirozi yuzaga keldi. Bunday sharoitda ilmiy bilimlarni integratsiya qilish va shuning 
asosida olamningg yaxlit manzarasini chizish zaruriyati tug‘ildi. Bu muammoni hal 
qilish uchun olamning yaxlitligi haqidagi falsafiy prinsipga asoslanish kerak. 
Vaholanki, olam yaxlit ekan, uning in’ikosi ham yaxlit, bitta bo‘lmog‘i shart. 
Falsafaning yana bir metodologik funksiyasi – mantiqiy – gnoseologik 
funksiyasidir. Mazkur funksiyaning mohiyati shundan iboratki, falsafa o‘z metodlarini, 
normativ prinsiplarini ishlab chiqish, ilmiy bilimlarning tushunchalar apparatini va 
nazariy strukturasini mantiqan asoslab berish bilan shug‘ullanadi.
Shunday qilib, falsafa qator o‘ziga xos funksiyalarga ega. Falsafa borliqning 
turli shakllari va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik haqidagi informatsilar sistemasi 
sifatida quyidagi dunyoqrarshga oid funksiyalarni bajaradi: a)insonparvarlik 
(gumanistik) funksiyasi; b) ijtimoiy – aksiologik funksiya; v) madaniy – tarbiyaviy 
funksiya; g) informatsiyalar to‘plash funksiyasi. Shuningdek, falsafa bilish prinsiplari 
majmuidan, bilish faoliyatining umumiy metodlari yig‘indisidan iborat bo‘lgani tufayli 
quyidagi metodologik funksiyalarni ham bajaradi: a) evristik funksiya; b) 
muvofiqlashtirish funksiyasi; v) integrativ funksiya; g) mantiqiy –gnoseologik 
funksiya. Ushbu funksiyalar bayoni, fikrimizcha, “Falsafa kerakmi?”- degan savolga 
aniq javob berish uchun kifoyadir.