Fan-ilmiy dunyoqarash shakli. Reja

---

Fan-ilmiy dunyoqarash shakli. 
 
 
Reja: 
 
1. Dunyoqarash va uning strukturasi 
2. Dunyoqarashning tarixiy tiplari 
3. Falsafiy dunyoqarash 
4. Falsafaning asosiy funksiyalari 
5. Falsafaning ilmiyligi 

---

1. Dunyoqarash va uning strukturasi 
Falsafa olamiga qadam qo‘yar ekanmiz, odatda u yoki bu muammosi, ba’zi 
faylasuflarning nomlari bilan tanish ekanligimiz ma’lum bo‘ladi. Chunki bolalik 
chog‘larimizdanoq olam haqidagi ilk bilimlarimizni jamlash bilan birga insoniyat 
taqdiri, kishilar hayoti va mamoti, orzu-umidari, tashvishlari va quvonchlari haqida 
o‘yga tolamiz. Shu tariqa ongimizda faylasuflarni asrlar mobaynida tashvishga solib 
kelgan muammolar yuzasidan fikrlar, mulohazalar shakllani boradi.
Olam qanday yaralgan? Undagi moddiylik bilan ma’naviylik o‘rtasida qanday 
aloqadorlik mavjud? Olamga zaruriyat ustunmi yoki tasodifmi? Olamdagi 
o‘zgarishlar qay tarzda yuz beradi? Harakat nima, progresschi? Progresning asosiy 
mezonlari nimalardan iborat? Haqiqatni yolg‘ondan qanday ajratmoq lozim? Vijdon, 
ma’suliyat, halollik, adolat, go‘zallik deganda nimani tushunish kerak? Shaxsning 
jamityatdagi o‘rni qanday? Inson hayotining mazmuni va ma’nosi nimadan iborat? 
Ushbu abadiy savollar ko‘lami turli muammoal hisobiga boyib bormoqda. 
Insonparvar, demokratik jamiyat nima? Bunday jamiyatni barpo etish retsepti 
mavjudmi? Bugungi kunda sayyoramizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy 
va ekologik vaziyatni qanday baholash kerak? Insoniyatga tahdid solayotgan xavf-
xatarlardan qutulish imkoni bormi? Qanday qilib insonparvarlik g‘oyalarini saqlab 
qolish mumkin? 
Hazrati inson olamda o‘z o‘rnini aniqlashga, belgilashga intilishi tufayli 
bunday mulohazalarga ehtiyoj tug‘ilgan. Kishining falsafa bilan g‘oyibona 
tanilishining sababi ham ana shunda. Falsafiy tafakkur olamiga qadam qo‘yayotgan 
har bir kishi yuqoridagi muammolarga o‘zining kundalik turmushidagi xulosalarga 
asoslanib javob beradi. Falsafiy mushohada esa insondan o‘z fikrlarini har 
tomonlama ilmiy isbotlashni talab qiladi. Shuningdek, falsafani o‘rganishga 
kirishishimiz bilan ba’zi tasavvurlarimizning noto‘g‘ri, xatoligiga amin bo‘lamiz. 
Zero, falsafa kishining mulohazalarini xatolardan xoli qiladi, rivojlantiradi, olam va 
odam to‘g‘risidagi qarashlarni sistemalashtiradi. Dunyoqarash muammolariga ongli 
munosabatda bo‘lish esa shaxsni shakllantirishning zaruriy shartidir.

---

Barcha kasb sohiblari uchun falsafa suv-havo kabi zarurdir. Chunki falsafa har 
bir mutaxasisga o‘z sohasini mukammal o‘rganishi uchn zamin yaratadi, olamni 
yaxlit holda tasavvurqilish imkonini beradi. Darhaqiqat, har bir kishi o‘z kasbining 
mohir ustasi bo‘lishi bilan birga keng dunyoqarashga ega bo‘lishi zarur. Dunyoqarash 
esa insonning amaliy faoliyati tufayli boyib, rivojlanib boradi. Shuning uchun ham 
falsafani o‘rganishni dunyoqarash strukturasi tahlil qilishdan boshlash maqsadga 
muvofiqdir.
Dunyoqarash – inson ongining zaruriy qismidir. Biroq u ongning 
elementlaridan biri emas, ularning murakkab yig‘indisidir. Bilimlar, e’tiqodlar, fikr-
mulohazalar, kayfiyatlar, his-tuyg‘ular dunyoqarash strukturasidan joy olar ekan, 
kishilarning olam haqidagi yaxlit tasavvurlarini, tushunchalarini vujudga keltiradi. 
Dunyoqarash – integral tuzilma bo‘lib, uning barcha elementlari o‘zaro 
aloqadordir. Dunyoqarash strukturasida esa eng asosiy o‘rinni umumlashtirilgan 
bilimlar egallaydi. Ushbu bilimlar hajmi qanchalik bo‘lsa, inson dunyoqarashi ham 
shunchalik keng bo‘ladi. Ulardan tashqari dunyoqarash strukturasida qadriyatlar ham 
alohida ahamiyatga egadir.
Ko‘rinib turibdiki, inson dunyoqarashi ikki mustahkam asosga tayanadi: 
ulardan biri bilimlar bo‘lsa, ikkinchisi qadriyatlardir. Xullas, dunyoqarash – 
qarashlar, baholar, prinsiplar yig‘indisidan iborat yaxlit sistema bo‘lib, uning eng 
asosiy komponentlari bilim, e’tiqod va xulq-atvordir.
Kishilarning aqliy va hissiy tajribalari dunyoqarashning turli shakllarida turli 
tarzda o‘z ifodasini topadi. Uning hissiy-ruhiy tomonini dunyoni his etish deb atasak, 
kishining 
olam 
haqidagi 
tasavvurlarini 
dunyoni 
idrok 
qilish 
deymiz. 
Dunyoqarashning intelektual tomonini dunyoni tushunish taklif tashkil etadi.
Turli dunyoqarashlaring “aqliylik koeffitsiyenti” turlicha bo‘ladi. Shuningdek, 
ularning his-tuyg‘ularga asoslanganligi darajasi ham farq qiladi. Biroq bundan qat’iy 
nazar, har qanday dunyoqarash ikkala qutbni ham o‘z ichiga oladi. Hatto eng yetuk 
dunyoqarash ham faqat aqliylik komponentidan iborat emas, aksincha, hatto eng 
rivojlanmagan dunyoqarash ham faqat his-tuyg‘ulardan iborat emas, chunki 

---

dunyoqarash birgina aql mahsuli emas, u inson his-tuyg‘ulariga asoslanadi va 
aksincha, dunyoqarash birgina his-tuyg‘ular mahsuli emas, u aqlga asoslanadi.
Turmush tashvishlari turli his-tuyg‘ular, kayfiyatlarni vujudga keltiradi. 
Ba’zilar olamni faqat yaxshiliklar, ezguliklar va bayramlardan iborat, deb tasavvur 
qilsalar, boshqalar uni “qora ranglarda” tasvirlashga moyilroqdirlar. Kishining 
dunyoni his etishi ham ana shunday tuyg‘ularga bog‘liq. Shu boisdan ba’zilar 
optimist bo‘lsalar, boshqa birovlar pessimistik kayfiyat og‘ushida yuradilar. Darvoqe, 
kishi kayfiyatiga uning jamiyatdagi o‘rni, millati, yoshi, sog‘lig‘i va hokazolar ham 
o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Aytaylik, mutlaq sog‘lom kishi bilan bedavo dardga chalingan 
kishi dunyoni turlicha his etadilar.
Dunyoqarash strukturasida aql va his-tuyg‘ular iroda bilan chatishib, birlashib 
ketadiki, bu butun strukturaga o‘zgacha xarakter baxsh etadi. Dunyoqarashga 
birlashgan elementlar amaliyotda sinovdan o‘tganidan keyin, ya’ni shubha ostiga 
olingan fikr-mulohazalarning to‘g‘riligiga amin bo‘lganidan so‘ng e’tiqodga 
aylanadi. E’tiqod kishilar tomonidan o‘z ehtiyojlari va manfaatlariga mos tarzda 
o‘zlashtirilgan, qabul qilingan qarashlar yig‘indisidir. Biroq shuni ham e’tibordan 
chetda qoldirmaslik lozimki, shak-shubhasiz qabul qilingan, amaliyotda qo‘llanmay 
o‘zlashtirilgan qarashlar dogmatizmni vujudga keltiradi. Achchiq tajribamizdan bizga 
ma’lumki, bunday pozitsiya jamiyat taraqqiyotini sekinlashtiradi, turli kulfatlarga 
sabab bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda qarashlarning haddan ziyod shubha ostiga 
olinishi boshqa bir illat – skeptitsizmni yuzaga keltiradi. Oqibatda inson hech qanday 
g‘oyaga ishonmay, hech qanday idealga xizmat qilmay qo‘yadi. Insonparvar, 
demokratik jamiyat barpo etish jarayoni ketayotgan bugungi sharoitda ham 
dogmatizm, ham skeptitsizm – xavfli illat hisoblanadi. Chunki ulardan biri 
islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga to‘sqinlik qilsa, ikkinchisi oldimizga 
turgan buyuk maqsad yo‘lida fuqorolarni birlashtirishga g‘ov bo‘ladi. 
Ijtimoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida sog‘lom mulohazaga, amaliy 
tajribaga asoslangan qarashlar muhim ahamiyatga ega. Bunday qarashlarni ba’zan 
“hayot falsafasi” deyishadi. Dunyoqarashning stixiyali tarzda shakllanadigan bu 

---

shakli jamiyatning turli qatlamlariga xos bo‘lgan dunyoni his etishni va aqlning 
yo‘nalishlarini ifodalaydi.
Hayotiy-amaliy dunyoqarash bir xil bo‘lmaydi, chunki uning sohiblarining 
ma’lumot darajasi, intellektual, ma’naviy madaniyatning saviyasi, millati va dini 
turlichadir. “Hayot falsafa” ko‘lamining kengligi ham shundadir.
Hayotiy-amaliy dunyoqarashning o‘ziga xos turi kishilarning turli faoliyat 
sohalaridagi bilim va tajribalari asosida shakllangan qarashlari bilan bog‘liq. 
Chunonchi, olim dunyoqarashi amaldor dunyoqarashidan tubdan farq qiladi. 
Shuningdek, ilmiy, badiiy, siyosiy ijodiyot davomida yaralgan g‘oyalar ham ijtimoiy 
dunyoqarashga, ham professional faylasuflar tafakkuriga katta ta’sir o‘tkazadi. Amir 
Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur ijodining mamlakatimiz 
falsafasiga ta’siri buning yorqin dalilidir.
Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, hayotiy-amaliy dunyoqarash ijobiy 
tajribalar, an’analarnigina emas, xurofot va taassublarni ham o‘zida jamlaydi. 
Dunyoni bunday tushunish xato va yanglishishlardan ham xoli emas, ba’zida esa 
nosog‘lom kayfiyatlar (masalan, shovinizm, millatchilik, irqchilik va hokazolar) 
ta’siri ostiga ham tushib qolishi mumkin. Eng asosiysi, unda sistemalik va izchillik 
yo‘q.
Sistemalilik, izchillik va asoslanganlik – olamni tushunishning nazariy 
darajasiga xos bo‘lgan xislatlardir. Falsafa ham dunyoni tushunishning aynan shu 
darajasiga taalluqlidir. Dunyoqarash tushunchasining hajmi falsafa tushunchasining 
hajmidan kattaroqdir. 
Eyler doiralarida buni ayniqsa aniq ifodalasa bo‘ladi (1-chizmaga qarang). 
Dunyoqarashning boshqa shakl va tiplaridan farqli o‘laroq falsafaning barcha 
g‘oyalari nazariy jihatdan asoslangan, mantiqan izchildir. Faylasuf esa nafaqat ana 
shunday dunyoqarash sohibi, balki dunyoqarashning strukturasini tahlil qilishni 
o‘ziga kasb etgan zotdir.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, dunyoqarash – bilimlar va qadriyatlar, intelekt 
va his-tuyg‘ular, e’tiqodlar va gumonlar yig‘indisidir. Shuning uchun ham uning uch 
tomoni mavjud: dunyoni his etish, dunyoni tushunish, dunyoni idrok etish. 

---

Sistemaliligi, “izchilligi”, g‘oyalarning asoslanganligi holatiga qarab dunyoqarashni 
ikki darajaga bo‘lamiz: hayotiy-amaliy dunyoqarash va nazariy dunyoqarash.