Fan: texnologiya (o‘g‘il bolalar) 5-sinf

Yangi mavzu bayoni:

Yog‘och o‘ymakorligi o‘zbek xalq amaliy bezak san’atining keng tarqalgan bir turi. Bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki yog‘och buyumlarga chizib, kesib, o‘yib, ishlanadi. Badiiy san’atning bu turi deyarli barcha xalqlarda bo‘lib, qadimgi Sharqda antik dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yog‘och o‘ymakorligining rivojlanib o‘ziga xos badiiy uslublari kelib chiqqan. Shu singari O‘rta Osiyoda ham yog‘och o‘ymakorligi qadimdan rivojlanib kishilarning uy-ro‘zg‘or buyumlarida va arxitekturasida juda keng qo‘llanilgan. Bu o‘ymakorlik qadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, har xil to‘sin, stol, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshqa buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Yog‘och o‘ymakorligining o‘ziga xos turli uslub va usullari bor. Masalan, Xiva yog‘och o‘ymakorligi o‘ymasining monumentalligi, yog‘och tabiiy rangining saqlab qolishi bilan boshqalardan farqlanadi. Buxoro yog‘och o‘ymakorligi esa o‘yma naqshning jozibadorligi, jimjima naqshlarni oltin, kumush suvi bilan bezatilishi, naqsh zaminida ranglardan foydalanishi bilan ajralib turadi. Marg‘ilon yog‘och o‘ymakorligi chuqur zaminli yassi o‘ymani qo‘llab kelganlar. Toshkentda esa naqsh bilan qoplangan yassi bo‘rtmali, zaminsiz chizma yog‘och o‘ymakorligi keng tarqalgan. Yog‘och o‘ymakorligi maktablari taxminan 40—50 yillardan keyin paydo bo‘lgan. Respublikamizda Qo‘qon, Xiva, Samarqand, Toshkent maktablari mavjud. Yog‘och o‘ymakorligida qo‘llaniladigan asboblar. Yog‘och o‘ymakorligida turli asboblar ishlatilib ular o‘ziga xos ishlarni bajaradi (78-rasm). Yog‘och o‘ymakorligidagi asboblar ikki turga bo‘linadi, ya’ni naqshni o‘yish uchun «o‘yma qalamlar» va ikkinchisi «naqsh qalamlar». Asboblarni shakli va bajaradigan ishiga qarab iskanalarning bir qancha xillari bo‘ladi, Masalan, iskana, morpech iskana, baliq sirti iskana, zamin iskanalar, kovza iskana, chekma iskana va boshqalar. Yog‘och o‘ymakorligida ishlatiladigan asboblarning maxsus asbob asbob tayyorlaydi. Iskanalar bajariladigan ishning xarakteriga qarab nov iskana, chuv iskana (o‘yishda), qing‘ir iskana (teshishda) ishlatiladi. Kovza iskana — u to‘g‘ri va egri tig‘li bo‘ladi to‘g‘ri tig‘li kovza iskana o‘yilgan naqsh chiziqlarining ustiga uch qirrali qavariq yo‘llar chiqarish hamda parallel chiziqlar chizishda qo‘llaniladi. To‘g‘ri iskana — to‘g‘ri sterjen keskichli bo‘lib, tig‘ining eniga qarab kichkina, o‘rtacha va katta iskanalar bo‘ladi. Tig‘ining eni 1,5 mm dan 10 mm gacha bo‘ladi. Ko‘pincha bag‘dodi uslubidagi naqshlarni va zaminini o‘yishda ishlatiladi. Nova iskana — uning tuzilishi bo‘yicha tig‘ uchi nov shaklida bo‘ladi. Eni 2 mm dan 8 mm gacha bo‘lib dastasi qattiq yog‘ochdan qilingan bo‘ladi. Asosan kichik, o‘rtacha va katta nova iskanalar bo‘ladi. Nova iskanalar o‘yishda va pardozlashda ishlatilib asosan naqshning eng mayda bo‘g‘im, doiracha, marg‘ula, mayda ko‘zcha, gajak va gul qismlarini kesishda qo‘l keladi. Zamin iskana — naqshning zaminini o‘yib olishda ishlatiladi. Zamin iskananing eni 2 mm dan 8 mm gacha bo‘ladi. Baliq sirti iskana — tig‘i botiq, kamalaksimon ko‘tarilgan, baliq qovurg‘asi shaklida bo‘lgan asbobdir. Keskichini eni 4 mm dan 19 mm gacha, uning katta- kichikligiga qarab kichik, o‘rta va katta baliq sirti iskanalari bo‘ladi. Morpech iskana — o‘yilgan naqshlarning chetlaridagi hoshiya, zanjiri, yarim doiralar, nuqtalar chiqarishda qo‘llaniladi. Chekma iskana — o‘yilgan naqshning zaminini chakichlab chiqish uchun ishlatiladigan asbob. U o‘yilgan naqshlarni aniq ko‘rinishi, zaminini bir tekisda chiqishi va o‘ziga xos badiiy ko‘rinishi uchun qo‘llaniladi. Ishlatish joyiga qarab bir tishli, uch tishli, besh tishli, o‘n olti tishli chekma iskanalar bo‘ladi. Kurakcha iskana — kesadigan tig‘ining uchi bir tomonga qiya holatda bo‘lib, u kurakcha ko‘rinishida bo‘ladi. Uning katta-kichikligiga qarab, kichik va katta kurakcha iskanalar bo‘ladi. Iskanalar ensiz zanjira va hoshiya naqshlarni o‘yishda
ishlatiladi. O‘yuvchi bu asbob bilan iskanani o‘ng qo‘lida dastasidan ushlab, tasvir yoki naqsh chizig‘ini ustidan kerakli chuqurlikda sanchgan holda o‘zi tomon kesib boradi.
Chekma qalam — yog‘och zaminini patir yuzasiga o‘xshatib chekmalab o‘yib chiqishda ishlatiladiganasbob. Bu asbob gurzi, yog‘och banddan va uzun temir sterjendan iborat. Chakichlar bir qatorli va uch qatorli bo‘ladi. Asbob 1, 2, 3, 4 va hokazo bo‘rtma tishli bo‘lishi mumkin. Chakichlangan naqsh aniq,mayin yanada boy, nafis ko‘rinishga ega bo‘ladi. Yog‘och o‘ymakorligida chakichlash juda qadimdan rivojlanib kelgan. Ganch o‘ymakorligida chakichlash uslubi o‘ziga xosdir.

2.