Fan va innovatsiyalar

Mavzuning ahamiyati. Suvda yashovchi umurtqasizlar va xususan, mollyuskalar nafaqat inson hayotida, balki butun dunyo okeanining hayotida juda muhim amaliy ahamiyatga ega. Mollyuskalarning ko'p turlari odamlar uchun muhim amaliy ahamiyatga ega, shuning uchun ular sun'iy ravishda etishtiriladi. Ammo odamlarga zarar etkazadigan, xususan, dalalardagi ekinlarni yo'q qiladigan mollyuskalar ham mavjud. Bunday turlar bilan odam shafqatsiz kurashadi. Umuman olganda, mollyuskalarning ahamiyati juda katta va, ehtimol, siz ushbu turga batafsilroq to'xtalishingiz kerak.
Mollyuskalar (Mollusca), yoki yumshoq tanali, annelidlardan kelib chiqadigan hayvonlarning aniq cheklangan turini hosil qiladi. Mollyuskalar asosan suvli, kamroq quruqlikdagi hayvonlarni o'z ichiga oladi, ular quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi.
Mavzu bo‘yicha adabiyotlarning qisqacha tahlili. O’zbekistonda professor Z.I.Izatullaevning ushbu sohani rivojlantirishdagi xizmati katta, u kishi Markaziy Osiyo davlatlarida etakchi olim bo’lib hisoblanadi. Uning yozgan manbalariga qaraganda mollyuskalar bizga tabiatan va tibbiyot tomonlama juda foydali jonzotlar sirasiga kirishi va boshqa ko’plab jihatlari haqaida malumotlar ketirilgan.

¹

I-BOB . MOLLYUSKALARNING TIPINING UMUMIY TASNIFI, KLASSIFIKATSIYASI.

1. Mollyuskalar tipining sistematikasi va sistematik tavsifi

Mollyuskalar – yumshoq tanali) – sayyoramizning qadimgi aholisi-taxminan 450-500 million yil oldin paydo bo'lgan. Ularning xarakterli xususiyatlari orasida ko'pchilik mollyuskalarda mavjud bo'lgan (yoki qoldiq) ohak qobig'i qayd etilgan. Mollyuskalar-turlar soni bo'yicha katta (130 ming) hayvon turi. Ularning ajdodlari, ehtimol, yassi qurtlar edi. Mollyuskalar asosan dengizlarda (Midiya, istiridye, kalamar, ahtapot), toza suv havzalarida (tishsiz, hovuzlar, tirik jonzotlar), kamroq nam er muhitida (uzum salyangozi, shilliqqurtlar) yashaydi. Har xil turdagi kattalar mollyuskalarining tana hajmi sezilarli darajada farq qiladi – bir necha millimetrdan 20 metrgacha. Ularning aksariyati harakatsiz hayvonlardir, ularning ba'zilari biriktirilgan turmush tarzini olib boradilar (Midiya, istiridye) va faqat sefalopodlar reaktiv tarzda tezda harakatlana oladilar. Mollyuskalar turidagi ikkita eng katta sinf, ularning turlarining 98 foizini o'z ichiga oladi – Gastropodlar va Bivalves.
Gastropodlar sinfi (salyangozlar) mollyuskalarning eng ko'p sonli sinfidir (100 ming tur). Ular dengizlarda, toza suv havzalarida va quruqlikda yashaydilar. Qobiq konus shaklida yoki spiral shaklida bo'lib, faol yirtqichlarda va quruqlikdagi turlarning bir qismida kamayadi. Tana 1-2 juft Tentacles va juft ko'zlar, oyoqlar (turli shakllar) va tanani olib yuradigan yaxshi ajratilgan boshdan iborat.
Oyoq mushaklari old tomondan orqaga to'lqin shaklida qisqaradi va shu bilan salyangozni asta-sekin oldinga siljitadi. Agar siz salyangozni stakanga ekib, pastdan qarasangiz, bu ayniqsa aniq ko'rinadi. Ba'zi gastropodlarda qobiq teshigi (og'iz) kerak bo'lganda qopqoq bilan mahkam yopiladi. Tana spiral tarzda o'ralgan va qobiq singari assimetrikdir. Ovqat hazm qilish tizimida ichakning oldingi qismi sezilarli darajada farqlanadi. Farenksda harakatlanuvchi mushak o'sishi-qirg'ich bilan qoplangan til va jag'lar mavjud. Bunga juftlashgan tuprik bezlarining kanallari ham kiradi. Keyin farenks qizilo'ngach, guatr, oshqozonga o'tadi, unga jigar kanali ochiladi. Keyin o'rta ichak orqa tomonga o'tadi, nafas olish yo'lining yonida tananing o'ng tomonidagi anus bilan tugaydi. Nafas olish gillalar yoki o'pka yordamida amalga oshiriladi. Gastropodlar ikki qavatli va germafroditlar. Salyangozlar odatda o'simliklar bilan oziqlanadi, ammo ular orasida yirtqichlar ham bor. Ba'zi dengiz yirtqich salyangozlarining chaqishi juda zaharli.
Barcha gastropodlar orasida eng yaxshi o'rganilgan uzum salyangozi. Uzum salyangozlari nafaqat uzumzorlarda, balki bog'larda, bog'larda, o'rmonlarning chekkalarida ham yashaydi. Salyangoz bo'shashgan tuproqda uya teshigini qazib oladi, ichiga tuxum qo'yadi, tuproq bilan qoplaydi va debriyajining ustiga bir necha marta emaklaydi – uning yuzasi endi tekislangan va yaqin atrofdan farq qilmaydi. 25 kundan so'ng, kublar deyarli bir vaqtning o'zida tuxumlardan chiqadi – mayda salyangozlar, lekin allaqachon qobiq bilan (garchi haqiqatan ham ularni faqat rasmiy ravishda ularning himoya uyi deb hisoblash mumkin bo'lsa – shaffof va eng kichik teginishdan buziladi). Faqat bir necha yil o'tgach, ular etarlicha kuchli lavaboga ega bo'ladilar.
Uzumning barglari va kurtaklarini iste'mol qilish orqali salyangozlar uzumzorlarga zarar etkazadi. Odamlar tinch uzum salyangozlarining tishlari qanday ekanligini bilishmaydi. Ularning tishlari tilda joylashgan. Amerikalik bog ' salyangozida, masalan, 14 mingdan ortiq! ushbu" qirg'ich " yordamida salyangozlar bog'lar va sabzavot bog'larini bo'shatadi. Evropaning bir qator mamlakatlarida ular ajoyib noziklik sifatida qadrlanadi va ba'zi hududlarda ular aholining odatiy taomidir va juda ko'p miqdorda iste'mol qilinadi.
Oddiy hovuz hovuzlar, ko'llar, sokin daryolar va daryolarning odatiy aholisi. Boshida bir juft chodir bor. Nafas olish o'pka. U qirg'ich bilan o'simliklarning yumshoq to'qimalarini qirib tashlash orqali oziqlanadi. Hovuzlar germafroditlardir, ularning urug'lanishi o'zaro faoliyatdir. Shilliq kordonlar shaklida yotqizilgan tuxumlar suv o'simliklariga biriktirilgan. Yosh shaxslar tuxumdan rivojlanadi.
Kichik hovuz-bu jigar flukining oraliq egasi-odamlar va qishloq xo'jalik hayvonlarining xavfli paraziti. Slugs cho'zilgan qobiqsiz va shilimshiq bilan qoplangan tanaga ega. Ko'plab madaniy o'simliklarning mevalari va barglariga zarar etkazadi. Ma'lum bo'lgan gastropodlarning eng kattasi Avstraliyadan kelgan ulkan sirinx hisoblanadi. 1979 yilda qa²zib olingan ushbu mollyuskaning o'ralgan dengiz qobig'i uzunligi 77 sm va atrofi bir metrga etdi. Mollyuskaning hayoti davomida vazni 18 kg dan oshdi. Dengiz gastropodlari orasida ularning ko'plari bor, ularning hayratlanarli darajada chiroyli chig'anoqlari uchun kollektorlar bir necha bor boylik berishgan. Chinni salyangozlar oilasidagi kauri chig'anoqlari hatto Xitoy, Janubi-Sharqiy Osiyo va Shimoliy Amerikada savdo sifatida xizmat qilgan.
Ammo gastropodlardan olingan eng yuqori qiymat uzoq vaqt davomida, albatta, binafsha rang deb hisoblangan. Afsonada aytilishicha, bir vaqtlar O'rta er dengizi bo'yida bitta it murex mollyuskasining qobig'ini kemirgan. Darhol uning og'zi binafsha rangga aylandi. Uning egasi buni payqadi va shu vaqtdan boshlab binafsha rang (nurda qizarib ketadigan maxsus murex bezlarining chiqishi) qimmatbaho matolarni bo'yashni boshladi. Bizning davrimizning boshlarida Rimda sof binafsha rang bilan bo'yalgan matolar imperatorlarning eksklyuziv imtiyozi deb e'lon qilindi. Bunday matolardan qolgan kiyimlarni o'lim azobida kiyish taqiqlangan.
Binafsha rang tonna bilan qazib olindi, ammo uning bir grammini olish uchun siz 10 mingni yo'q qilishingiz kerak. murexov. Hozirgi kunda purpura ishlab chiqarish deyarli unutilgan. Faqat ba'zi joylarda O'rta er dengizida uni ishlab chiqarish an'analari saqlanib qolgan.
Gastropodlar turli xil tabiiy biotsenozlarning oziq-ovqat zanjirlarida katta rol o'ynaydi. Sinf Bivalves (chig'anoqlar)harakatsiz dengiz va chuchuk suv mollyuskalarini birlashtiradi. Ularning tanasi ligament va tishlar yordamida dorsal tomondan bir-biriga bog'langan ikkita qanotdan iborat qobiq bilan o'ralgan. Qobiqning klapanlari ligamentning elastikligi tufayli passiv ravishda ochiladi; ular mollyuskaning tanasi bo'ylab joylashgan va uchlari bilan qobiqning ikkita qanotiga biriktirilgan ikkita qo'riqchi mushaklari yordamida yopiladi.
Mushaklarning qisqarishi bilan klapanlar bir-biriga jalb qilinadi. Chig'anoqlar odatda salyangozlarga qaraganda kamroq harakatchan, garchi ular maxsus tezligi bilan mashhur emaslar. Ko'pincha, bivalves harakatsiz yotadi, suv osti ob'ektlariga bisus deb ataladigan maxsus iplar bilan yopishadi. Antik davrda ushbu iplardan hatto qimmatbaho mato ham qilingan. Ammo qobiq lichinkalari juda harakatchan.
Ular suzishadi, qanotlarini qoqib, baliqni qobiq chetidagi o'tkir ilgaklar bilan mahkam ushlash uchun qidiradilar. Ko'p o'tmay, lichinka baliq tanasida kichik o'simta ichida bo'ladi. U erda o'sadi, baliq sharbatlari bilan oziqlanadi. Keyin o'simta yorilib, yosh qobiq tubiga tushadi. Shunday qilib, harakatsiz chig'anoqlar joylashadi. Bivalvesning asosiy xususiyati tananing bosh qismining yo'qligi va shuning uchun qirg'ich bilan farenksdir. Tana ikki tomonlama nosimmetrik bo'lib, yon tomondan tekislanadi; tanasi va oyog'idan iborat bo'lib, ko'pincha xanjar shakliga ega va qobiqning ochiq barglari ular orasida cho'zilgan. Biriktirilgan mollyuskalarning (istiridye) oyoqlari yo'q. Tana mantiya bilan qoplangan bo'lib, uni qoplaydi, yon tomondan burmalar shaklida osilib turadi. Dorsal tomonda u mollyuskaning tanasi bilan birlashadi. Ko'pincha, tananing orqa uchidagi mantiyaning bo'sh qirralari joylarda birlashib, mantiya bo'shlig'idan suvni olib tashlash va chiqarish uchun sifon teshiklarini qoldiradi.
Oyoqning ikkala tomonida ikkita plastinka gillasi joylashgan. Gilllar, shuningdek mantiyaning ichki tomoni Siliya bilan qoplangan bo'lib, ularning urishi mantiya bo'shlig'iga kirish (pastki) sifon orqali suv oqimini hosil qiladi. Yosunlar, bakteriyalar suspenziyasi bo'lgan suv gillalar orqali va ekskretator (yuqori) orqali filtrlanadi, sifon tashqariga chiqariladi. Gill yuzasidan maxsus Siliya yordamida oziq-ovqat zarralari og'iz bo'shlig'iga yuboriladi. Shunday qilib, ikki pallali mollyuskalardagi gillalar nafaqat nafas olish organi, balki suvda to'xtatilgan oziq-ovqat zarralarini filtrlash uchun filtrlovchi vositadir. Oziq-ovqat olishning bu usuli harakatsiz organizmlarga xosdir va filtrlash deb ataladi. Chiqarish tizimi juftlashgan buyraklar bilan ifodalanadi.Harakatsiz turmush tarzi, boshning etishmasligi va asab tizimida passiv ovqatlanish usuli tufayli ganglionlar soni uch juftga kamaydi. Sezgi organlari kam rivojlangan. Bivalves-ikki qavatli hayvonlar. Urug'lantirish ko'pincha tashqi hisoblanadi.
Tishsiz-ikki pallali mollyuskalarning odatiy vakili - zaif oqimi bo'lgan toza suv havzalarida yashaydi. U kam rivojlangan marvarid qatlami bilan keng ingichka qobiqga ega. Qobiq qopqoqlari faqat elastik ligament bilan bog'langan, tishlar yo'q, shuning uchun tishsiz ism. U mikroskopik, suvda to'xtatilgan o'simlik va hayvon organizmlari, bakteriyalar bilan oziqlanadi. Tishsiz jinsiy a'zolar oyoq tagida joylashgan. Ayol tomonidan supurilgan tuxumlar o'zlarining gillalariga tushadi, u erda ular mantiya bo'shlig'iga suv bilan birga olib kelingan erkakning spermasi bilan urug'lantiriladi. Rivojlangan lichinkalar suvga chiqariladi. Qobiq chetidagi chinnigullar yordamida ular urg'ochi mollyuskaning tanasidan suvga kirgandan keyin baliqlarning gillalariga yoki terisiga yopishadi.
Bir muncha vaqt ular baliqning yallig'langan to'qimalari bilan oziqlanadi, o'sadi va o'simtadan suv omborining tubiga tushib, o'sishda va rivojlanishda davom etadi. Harakatsiz hayvonlarning hayot tsiklidagi erkin lichinkalar ularning joylashishini ta'minlaydi. Tabiatda va iqtisodiyotda bivalvesning ahamiyati katta va xilma-xildir. Istiridye, Midiya, taroq oziq-ovqat uchun ishlatiladi. Ushbu mollyuskalarning zaxiralari tugaganligi sababli, ular dengiz "fermalarida" ko'p miqdorda etishtiriladi (maxsus tayyorlangan sayozlar va yirtqichlardan himoyalangan kichik koylar, sun'iy suv havzalari). Chuchuk suvli bivalves ular yashaydigan suv havzalari va ko'llarning suvini tozalaydi. Chuchuk suv turlarining go'shti (marvarid arpa, tishsiz) cho'chqalar va o'rdaklarni boqish uchun, mollyuskalarning maydalangan qobig'i esa yosh hayvonlarni mineral oziqlantirish uchun ishlatiladi. Mollyuskalarning qobig'idan marvarid mahsulotlari tayyorlanadi – tugmalar, broshyuralar va boshqalar.
Qadim zamonlardan beri inson marvarid, dengiz va chuchuk suvdan olingan marvarid va Marvaridning onasini juda qadrlaydi. Marvarid begona tirnash xususiyati beruvchi jism – qum donasi yoki parazit tuxumi ikki pallali mollyuskalar qobig'iga kirganda hosil bo'ladi. Mollyuska uni marvarid qatlamlari bilan qoplay boshlaydi. To'p asta-sekin o'sib boradi. Marvaridlarni qazib olish oson va juda xavfli emas, chunki g'avvosning akulalar bilan uchrashishi har doim ham mumkin. Tajribali g'avvos bir daqiqa suv ostida qolishi mumkin. Odatda, bir necha yillik bunday ishdan so'ng, u nogiron bo'lib qoladi, chunki kerakli miqdordagi chig'anoqlarni olish uchun u kuniga 30-40 marta sho'ng'ishi kerak. Tarixdagi eng katta marvarid Ispaniya qiroli Filippiiga tegishli edi. Uning vazni 6,8 g edi va hajmi kaptar tuxumidan kam emas edi. Afsuski, marvaridlar 150 yildan ortiq saqlanmaydi-ular xiralashadi va parchalanadi. Shuning uchun o'tmishdagi mashhur marvaridlar bugungi kungacha saqlanib qolmagan. Ilgari boy bo'lgan ko'plab marvarid sayozliklari, masalan, Hindiston qirg'oqlari vayron bo'lgan, chunki bu erda mollyuskalar ko'p asrlar davomida yig'ib kelingan. Shuning uchun, bizning davrimizda marvarid ayollari sun'iy ravishda etishtiriladi.
Ikki pallali mollyuskalarning eng kattasi ulkan tridakna. Zoologlar uzunligi 137 sm va og'irligi 340 kg bo'lgan mollyuskalarni topdilar (shundan 331 kg chig'anoqning og'irligi). Ularning so'zlariga ko'ra, g'avvoslar ba'zan tasodifan tridakna qanotlari orasiga oyoq yoki qo'l bilan urishgan, mollyuska tezda qobiqni yopib qo'ygan va odam o'zini vitse-dan ozod qila olmay o'lgan. Bivalves orasida insonning iqtisodiy faoliyatiga zarar etkazadigan ko'plab turlar mavjud. Shunday qilib, kema qurti yog'ochdagi uzun burilishli yo'llarni keskinlashtiradi, buning natijasida port inshootlari, kemalarning pastki qismi ishlamay qoladi. Lavabodan ular faqat rudiment bilan qolishdi-bu rudiment ularga matkap sifatida xizmat qiladi. Qurt bilan chiqadigan taxtani barmoq bilan teshish mumkin. Qurtning uzunligi taxminan 2 metrni tashkil qiladi. Dreyssen mollyuskasi turli xil gidrotexnik inshootlarga (suv olish quvurlari, himoya panjaralari) biriktirilgan bo'lib, bu suvning o'tishini qiyinlashtiradi va ifloslanishdan doimiy tozalashni talab qiladi. Tabiiy suv havzalarida suvning o'z-o'zini tozalashiga yordam beradigan biologik filtrlar sifatida ikki pallali mollyuskalarning roli katta. Ular tonikli baliqlarning sevimli ovqatidir. Sefalopodlar sinfida 650 ga yaqin tur mavjud. Sefalopodlar mollyuskalar orasida eng yuqori darajada tashkil etilgan, umurtqasizlar orasida eng "aqlli".
Sefalopodlar reaktiv tarzda harakatlanadi. Suvni so'rib olish va kuch bilan itarish orqali ular tirik raketalar singari to'lqinlarda sirpanishadi. Ular baliq va boshqa dengiz hayoti bilan oziqlanadi. Ular va bir-birlarini eyishadi. Ammo sefalopodlarning eng g'alati odati – o'zlarini iste'mol qilish. Ba'zida asirlikda bo'lgan ahtapotlar to'satdan o'zlarini eyishni boshladilar: ular chodirlarni toza tishladilar va o'ldilar. Sefalopodlarda dushmanlardan qutulish uchun oyoq-qo'llarni yirtib tashlash kabi "vosita" mavjud. Agar teshikka yashiringan ahtapot chodirni tortib olsa, u darhol u bilan aloqani uzadi. Xavf yaqinlashganda, sefalopodlar qora suyuqlik oqimini suvga tashlaydilar. "Siyoh" suvda eriydi va bu qalin qora bulut ostida mollyuska xavfsiz tarzda yo'q qilinadi. Sefalopodlar haqiqiy suv osti xameleonlari: terining rangini tezda o'zgartirishi mumkin. Agar siz ahtapotni g'azablantirsangiz, u darhol kul rangni qora rangga o'zgartiradi va tinchlanib, yana kul rangga aylanadi. Eng oddiy tartibga solingan sefalopodlar orasida Nautilus yoki marvarid qayiqlari mavjud. Nautilus, aksariyat sefalopodlardan farqli o'laroq, ko'p kamerali qobiqga ega. O'sib ulg'aygan mollyuska tobora kengroq kameralarni quradi va har safar oxirgi, eng kattasiga joylashadi. Qolgan kameralarni suv yoki havo bilan to'ldirish orqali u suzishi yoki tubiga cho'kishi mumkin. Zargarlik buyumlari va tugmalar marvarid kemalarining qobig'idan yasalgan.Sakkizoyoq tartibiga sakkizta Tentakli hayvonlar kiradi. Oddiy ahtapotning diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri bu naslga fidokorona g'amxo'rlik qilishdir. Ayol ahtapot qo'yilgan tuxumlarni ehtiyotkorlik bilan qo'riqlaydi.
Qisqichbaqasimon baliq tom ma'noda insoniyat madaniyatida iz qoldirdi. Axir, uzoq vaqt davomida odamlar uni siyoh bilan yozishgan. Dengiz bo'yida to'plangan mashhur "suyak" (qobiqning qolgan qismi) ham bir xil darajada qadrlanadi. U chizilgan silgi sifatida, maydalangan shaklda – tish kukuniga qo'shimcha sifatida, shuningdek dori sifatida ishlatiladi.
Kalamar nafaqat mukammal suzishni, balki yaxshi... uchishni ham biladi. Ular o'ljani bosib olish yoki dushmanlardan qochish uchun suvdan uchib ketishadi. Uchuvchi kalmarning uzunligi kichik-tаxminаn 20 sm.chuqur dengiz kаlmаrlаri murаkkаb qurilmа vа ko'zlаrining kаttаligi bilаn hаyrаtdа qoldirаdi. Ulаrning bа'zilаridа diаmetri 40 sm gа etаdi. Kаlаmаr olimlаrgа judа ko'p sirlаrni berаdi. Asrlаr dаvomidа dengiz tubidа yаshаydigаn kolossа kаlаmаrlаri hаqidаgi аfsonаlаr o'lmаydi, аytishim kerаkki, аsosdаn mаhrum emаs, chunki аrxiteutis jinsining eng kаttа mollyuskаlаri — ulkаn kаlаmаrlаri bа'zаn uzunligi 17 metrgаchа o'sаdi vа og'irligi 2 tonnаgаchа.