Fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti

3.Ekologik terminlarning umumlisoniy xususiyatlari.
 Fanlar sirasida nisbatan yangi bo‘lmish ekologiya (yunon. oikos – «uy», «vatan» + logos – «ta’limot») biologik makrotizimlar darajasidagi organizmlarning o‘zaro munosabatlari va ularning atrof-muhit bilan munosabatlarni o‘rganadi. Boshqacha aytganda, ekologiya biomuhitning geografik muhit bilan aloqasini o‘rganadigan fan sohasidir.
Ekologiya terminlarining ko’p qismini jarayon anglatuvchi terminlar tashkil etadi. Mazkur tipdagi terminlar ekologiyaga bag‘ishlangan darslik, qo‘llanmalardagi iqtiboslarda va lug‘atlarda ko‘rsatilgan. X.Salimov tomonidan tuzilgan lug‘atda quyidagi strukturali jarayon anglatuvchi terminlar o‘z ifodasini topgan¹:
а) yemirish, nurash, moslanish, shimilish, tanlash, saralash, botqoqsizlanish, kesish va boshqalar;
b)aviachanglash, aviaoziqlantirish, ammoniylash, biotozalash, iqlimlashtirish va boshqalar;
v) mustaqil ko‘chish, iqlimga moslashtirish, hududni obodonlash- tirish, egat olish, jinssiz duragaylash, suvdan foydalanish, o‘rmonning yangilanishi, o‘rmonni tiklash, ekinlarning qovjirashi, avtonom ko‘chish, vegetativ duragaylash, demografik portlash va boshqalar.
«Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish bo‘yicha atama va tushunchalarning izohli lug‘ati»dan quyidagi strukturali jarayon anglatuvchi terminlar o‘rin olgan:
a) nurash, zararsizlantirish, nurlantirish, cho‘llanish, tutish, tozalash, tindirish, parchalash, sovutish va boshqalar;
b) filtrlash, flokulsiyalash, koagulyatsiyalash, elektroneytrallash, neytrallash, daxlsizlantirish va boshqalar;
v) yashab qolish, nasl uchun qayg‘urish, yerdan foydalanish, tabiatdan foydalanish, qazilma boyliklarni xaritalash, chiqarib tashlash meyori, chiqindilarni
_________________________________________________________________
1.Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti .I.Xotamov,M.Sultonov , A.Yadgarov.


zararsizlantirish, ekologik takrorlanish, intensiv foydalanish, katalitik tozalash, ekologik rejalashtirish va boshqalar.
Ekologik terminlarning o‘ziga xos umumlisoniy xususiyatlaridan biri shuki, ular tarkibida qo‘shma so‘z shaklidagi va birikmali (ikki komponentli, uch komponentli, to‘rt komponentli) terminlar ko‘p uchraydi.¹ Bu holat birinchidan, o‘zbek tilida endigina ekoterminologik sistemaning shakllanish jarayoni yuz berayotganligi va, ikkinchidan, shunga bog‘liq ravishda ekoterminologik lakunalarning mavjudligi bilan belgilanadi.
Terminologik leksikaning adabiy til leksikasining bir ko‘rinishi ekanligi hamda uning o‘ziga xos meyor va uslubga ega bo‘lishi terminlarni oddiy so‘zlardan farqlashni taqozo etadi. Tilshunoslikka oid ba’zi tadqiqotlarda ish-harakatni anglatuvchi umumtil leksikasini soha terminlaridan farqlamaslik, ularni qorishtirib yuborish holatlari ko‘zga tashlanadi. Masalan, filologik lug‘atlarda xalq tilidagi umumiste’mol so‘zlar qolib, ko‘pincha termin sifatida qo‘llangan ish-harakat nomlaridan misollar keltiriladi¹. Zero, terminlar va umumiste’mol leksik birliklarning bir-biridan farq qilishi, bir termin bildirgan ma’noni ikkinchi termin ifoda etmasligi terminologiyaning izchilligi va obyektivligida muhim o‘rin tutadi.
Ba’zi tadqiqotlarda hozirgi zamon ilmiy terminologiyasiga oid terminlar, xalq tilidagi oddiy so‘zlar, hatto arxaizmga aylangan kasb-hunar so‘zlarining semantik va funksional qiymati, shuningdek, grammatik shakllarini inobatga olmasdan o‘rganish hollari ko‘zga chalinadi. Mazkur holat hozirgi o‘zbek tili terminlarini oddiy so‘zlar (umumxalq leksikasidan va dialektal xarakterdagi kasb-hunar leksikasi)dan funksional mohiyati bilan bir qatorda grammatik shakllari asosida ham farqlash lozimligini taqozo etadi.
 Boshqacha aytganda, ekologiya biomuhitning geografik muhit bilan aloqasini o‘rganadigan fan sohasidir.
_______________________________________________________________
1.Umumiy ekologiya S.Mustafoyev,S.O’roqov, P.Suvonov
Ekologiya terminlarining ko’p qismini jarayon anglatuvchi terminlar tashkil etadi. Mazkur tipdagi terminlar ekologiyaga bag‘ishlangan darslik, qo‘llanmalardagi
iqtiboslarda va lug‘atlarda ko‘rsatilgan.
а) yemirish, nurash, moslanish, shimilish, tanlash, saralash, botqoqsizlanish, kesish va boshqalar;
b)aviachanglash, aviaoziqlantirish, ammoniylash, biotozalash, iqlimlashtirish va boshqalar;
v) mustaqil ko‘chish, iqlimga moslashtirish, hududni obodonlash- tirish, egat olish, jinssiz duragaylash, suvdan foydalanish, o‘rmonning yangilanishi, o‘rmonni tiklash, ekinlarning qovjirashi, avtonom ko‘chish, vegetativ duragaylash, demografik portlash va boshqalar.
«Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish bo‘yicha atama va tushunchalarning izohli lug‘ati»dan quyidagi strukturali jarayon anglatuvchi terminlar o‘rin olgan:
a) nurash, zararsizlantirish, nurlantirish, cho‘llanish, tutish, tozalash, tindirish, parchalash, sovutish va boshqalar;
b) filtrlash, flokulsiyalash, koagulyatsiyalash, elektroneytrallash, neytrallash, daxlsizlantirish va boshqalar;
v) yashab qolish, nasl uchun qayg‘urish, yerdan foydalanish, tabiatdan foydalanish, qazilma boyliklarni xaritalash, chiqarib tashlash meyori, chiqindilarni zararsizlantirish, ekologik takrorlanish, intensiv foydalanish, katalitik tozalash, ekologik rejalashtirish va boshqalar.
Ekologik terminlarning o‘ziga xos umumlisoniy xususiyatlaridan biri shuki, ular tarkibida qo‘shma so‘z shaklidagi va birikmali (ikki komponentli, uch komponentli, to‘rt komponentli) terminlar ko‘p uchraydi. Bu holat birinchidan, o‘zbek tilida endigina ekoterminologik sistemaning shakllanish jarayoni yuz berayotganligi va, ikkinchidan, shunga bog‘liq ravishda ekoterminologik lakunalarning mavjudligi bilan belgilanadi.
Terminologik leksikaning adabiy til leksikasining bir ko‘rinishi ekanligi hamda uning o‘ziga xos meyor va uslubga ega bo‘lishi terminlarni oddiy so‘zlardan farqlashni taqozo etadi. Tilshunoslikka oid ba’zi tadqiqotlarda ish-harakatni anglatuvchi umumtil leksikasini soha terminlaridan farqlamaslik, ularni qorishtirib yuborish holatlari ko‘zga tashlanadi. Masalan, filologik lug‘atlarda xalq tilidagi umumiste’mol so‘zlar qolib, ko‘pincha termin sifatida qo‘llangan ish-harakat nomlaridan misollar keltiriladi¹. Zero, terminlar va umumiste’mol leksik birliklarning bir-biridan farq qilishi, bir termin bildirgan ma’noni ikkinchi termin ifoda etmasligi terminologiyaning izchilligi va obyektivligida muhim o‘rin tutadi.
Ba’zi tadqiqotlarda hozirgi zamon ilmiy terminologiyasiga oid terminlar, xalq tilidagi oddiy so‘zlar, hatto arxaizmga aylangan kasb-hunar so‘zlarining semantik va funksional qiymati, shuningdek, grammatik shakllarini inobatga olmasdan o‘rganish hollari ko‘zga chalinadi. Mazkur holat hozirgi o‘zbek tili terminlarini oddiy so‘zlar (umumxalq leksikasidan va dialektal xarakterdagi kasb-hunar leksikasi)dan funksional mohiyati bilan bir qatorda grammatik shakllari asosida ham farqlash lozimligini taqozo etadi.
 Fanlar sirasida nisbatan yangi bo‘lmish ekologiya (yunon. oikos – «uy», «vatan» + logos – «ta’limot») biologik makrotizimlar darajasidagi organizmlarning o‘zaro munosabatlari va ularning atrof-muhit bilan munosabatlarni o‘rganadi. Boshqacha aytganda, ekologiya biomuhitning geografik muhit bilan aloqasini o‘rganadigan fan sohasidir.
Ekologiya terminlarining ko’p qismini jarayon anglatuvchi terminlar tashkil etadi. Mazkur tipdagi terminlar ekologiyaga bag‘ishlangan darslik, qo‘llanmalardagi iqtiboslarda va lug‘atlarda ko‘rsatilgan. X.Salimov tomonidan tuzilgan lug‘atda quyidagi strukturali jarayon anglatuvchi terminlar o‘z ifodasini topgan:
а) yemirish, nurash, moslanish, shimilish, tanlash, saralash, botqoqsizlanish, kesish va boshqalar;
b)aviachanglash, aviaoziqlantirish, ammoniylash, biotozalash, iqlimlashtirish va boshqalar;
v) mustaqil ko‘chish, iqlimga moslashtirish, hududni obodonlash- tirish, egat olish, jinssiz duragaylash, suvdan foydalanish, o‘rmonning yangilanishi, o‘rmonni tiklash, ekinlarning qovjirashi, avtonom ko‘chish, vegetativ duragaylash, demografik portlash va boshqalar.
«Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish bo‘yicha atama va tushunchalarning izohli lug‘ati»dan quyidagi strukturali jarayon anglatuvchi terminlar o‘rin olgan:
a) nurash, zararsizlantirish, nurlantirish, cho‘llanish, tutish, tozalash, tindirish, parchalash, sovutish va boshqalar;
b) filtrlash, flokulsiyalash, koagulyatsiyalash, elektroneytrallash, neytrallash, daxlsizlantirish va boshqalar;
v) yashab qolish, nasl uchun qayg‘urish, yerdan foydalanish, tabiatdan foydalanish, qazilma boyliklarni xaritalash, chiqarib tashlash meyori, chiqindilarni zararsizlantirish, ekologik takrorlanish, intensiv foydalanish, katalitik tozalash, ekologik rejalashtirish va boshqalar.
Ekologik terminlarning o‘ziga xos umumlisoniy xususiyatlaridan biri shuki, ular tarkibida qo‘shma so‘z shaklidagi va birikmali (ikki komponentli, uch komponentli, to‘rt komponentli) terminlar ko‘p uchraydi. Bu holat birinchidan, o‘zbek tilida endigina ekoterminologik sistemaning shakllanish jarayoni yuz berayotganligi va, ikkinchidan, shunga bog‘liq ravishda ekoterminologik lakunalarning mavjudligi bilan belgilanadi.
Terminologik leksikaning adabiy til leksikasining bir ko‘rinishi ekanligi hamda uning o‘ziga xos meyor va uslubga ega bo‘lishi terminlarni oddiy so‘zlardan farqlashni taqozo etadi. Tilshunoslikka oid ba’zi tadqiqotlarda ish-harakatni anglatuvchi umumtil leksikasini soha terminlaridan farqlamaslik, ularni qorishtirib yuborish holatlari ko‘zga tashlanadi. Masalan, filologik lug‘atlarda xalq tilidagi umumiste’mol so‘zlar qolib, ko‘pincha termin sifatida qo‘llangan ish-harakat nomlaridan misollar keltiriladi¹. Zero, terminlar va umumiste’mol leksik birliklarning bir-biridan farq qilishi, bir termin bildirgan ma’noni ikkinchi termin ifoda etmasligi terminologiyaning izchilligi va obyektivligida muhim o‘rin tutadi.
Ba’zi tadqiqotlarda hozirgi zamon ilmiy terminologiyasiga oid terminlar, xalq tilidagi oddiy so‘zlar, hatto arxaizmga aylangan kasb-hunar so‘zlarining semantik va funksional qiymati, shuningdek, grammatik shakllarini inobatga olmasdan o‘rganish hollari ko‘zga chalinadi. Mazkur holat hozirgi o‘zbek tili terminlarini oddiy so‘zlar (umumxalq leksikasidan va dialektal xarakterdagi kasb-hunar leksikasi)dan funksional mohiyati bilan bir qatorda grammatik shakllari asosida ham farqlash lozimligini taqozo etadi.