Fan va innovatsiyalar vazirligi turon zarmed universiteti ijtimoiy iqtisodiy fakultet

2.2 Qadimgi Italiya tabiati va xo’jaligi.
Italiya - Evropaning janubida, O'rta er dengizining markaziy qismida joylashgan davlat. U ⁸NATO a'zosi va Evropa Ittifoqining a'zosi. Bu dunyoning eng iqtisodiy rivojlangan mamlakatlaridan iborat. Uning maydoni 301,3 ming km2, poytaxt va eng katta shahar - Rim. 2017 yildagi aholisi 60, 7 million kishi, o'rtacha zichligi juda yuqori - 2014 yil uchun kvadrat kilometrga. Mamlakat apennine yarim orolida joylashgan, shuningdek, shimoli-g'arbda joylashgan Bolqon yarim orollari, Pandan tekisligi, alp tog'larining janubiy ottajlari, Sitsiliya va Sardiniya orollari va boshqa kichik orollar. Shimoliy-G'arbiy shimolda (740 km) shimoliy-sharqda (740 km) shimoliy-sharqda (740 km), shimoliy sharqda (232 km) bilan chegaradosh Vatikan sifatida ichki chegaralar mavjud ( 3, 2 km) va San Marino (39 km). Mamlakatimizning aksariyatining yengilligi tog 'tabiatiga ega, mamlakatning shimoliy qismi "GRESning janubiy qarama-qarshi tomonlari" Mont Blan tog'i, 4,8 mingta balandlikdagi eng yuqori ko'rsatkichdir. "Alp" ning janubi Padaviy Olinis - yarim orolda - Apennin tog'lari. Italiya hududida ham, ularning orollari ham, ulardan eng mashhur bo'lgan aktyorlar va yo'q bo'lib ketgan vulqon ham tegishli: Etnau (Sitsiliya), Stromboli (Tirren dengizida). Mana vulqonlar va zilzilalarning otilishi Italiyaning qalin va to'liq suv tarmog'i, ayniqsa mamlakatning asosiy suv arteriyasi mamlakatning uzunligi 682 km bo'lgan shimoliy qismga ega. Padaston tekisligining sharqida Adige, Brenta, Renault, piali, suvlarini ko'tarish eng katta daryolar Apennin yarim orolisi - Tiber va Arno. Er hududida bir yarim mingdan oshiq ko'llar bor, ulardan biri shanta, uning maydoni 370 km 2 ni tashkil qiladi, u Venetsiya va Milan o'rtasida joylashgan. Ichida alp tog'lari Kristalli Aniq tog 'suvi - Komo ko'lida go'zal ko'l bor. Boshqa ko'llar - Maggior, Isao, Orta, Brezz, Lugano va boshqalar. Italiya to'rt dengiz suvlari bilan yuviladi: Ajric (SHRIATIC), Ionitik (Janubiy), O'rta er dengizi (Atlantika hovuz) tarkibiga kiradi. Italiya - bu Evropada uzoq qirg'oqqa ega bo'lgan mamlakat, uning uzunligi 80 ming km. Sabzavot va hayvonlar dunyosi mol-mulk va xilma-xillik, flora va hayvonot dunyosining shakllanishi va xususiyatlari, tabiiy landshaftlar mamlakat hududida saqlanib qolganligi sababli iqlim sharoiti, yengillik va inson faoliyatining shakllanishiga ta'sir ko'rsatdi. Tekisliklar, qarag'aylar va qayinli o'sib bormoqda, Bekxona, eman, kashtan, har doimgidek kashtan va dengiz qirg'oqlarida daraxtlar o'stiradi. Tog'li hududlar uchun u keng o'rmonlar, ignabargli daraxt turlari bilan ajralib turadi, uning ustiga alpli ko'k o'tlarning ajoyib ko'katlari kengayadi. Tog'larda ayiqlar, tulkilar, bo'ripikalar, bo'ripikalar va quyon kabi yovvoyi hayvonlar topiladi, ular tabiatdagi atrof-muhit hududlarida topiladi, siz tabiatdagi atrof-muhit hududlarida uchraydi, siz faqat atrofdagi atrofdagi qushlarni ko'rishingiz mumkin. Suvda ko'p miqdorda baliq, masalan, kabala, alabalı, eyp, ilfal, Kefal. Mamlakatning aksariyati O'rta Yer dengizi iqlim kamarida, dengiz havo massalari uning shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatmoqda, chunki Italiyaning shimolidagi Alp tog'larning shimoliy va g'arbiy shamollarining keskinliklarini oldini oladi. Italiyaning iqlimi Italiyaning shimolida ajralib turadi, yozda Italiya orolida, Yanvariy orolida, yozning quruqlik ortib borishi bilan ajralib turadi va yuqori haroratlar + 26, 280-yillar, qish iliq (+8, + 100 ° C) va yarim orolning janubida, yarimdan oktyabrgacha Afrikaning shakardan o'tadigan Sirroko shamollari ta'sir qiladi , Bu davrda juda issiq, chang va namlik bo'lmaydi. Italiyada maksimal yog'ingarchilik qishda tushadi. Italiya turli xil minerallarga ega, ammo ko'pincha ularning zaxiralari ahamiyatsiz, ular noqulay joy bor, ular ularni ishlab chiqishni imkonsiz qiladi yoki uzoq vaqt davomida rivojlanib boradi va ko'p vaqt charchadi. Neft, tabiiy gaz, jigarrang va tosh ko'mirning zaxiralari juda kichik, uning tegirmon ehtiyojlari boshqa mamlakatlardan yoqilg'ini qondirishga majbur qiladi. Italiyaning asosiy minerallari mahalliy oltingugurt, simob va pirit zaxiralari. Shuningdek, mamlakat turli xil qurilish xom ashyosiga boy, marmar, granit, travertin, gips, ohak, loyning ahamiyati mavjud. Italiya rivojlangan sanoat-agrar mamlakat, uning sanoat ishlab chiqarishining etakchi tarmoqlari - bu mexanik muhandislik (avtomobilsozlik, mashinasozlik, mashinasozlik, elektron vositalar), qora va rangli metallurgiya, kimyo va neft-xomashyo, oziq-ovqat va engil sanoat. Qishloq xo'jaligida dehqonchilik ulushi, asosiy madaniy ekinlar - bug'doy, makkajo'xori, shakar lavlagi. Italiya tsitrus, pomidor, zaytun, uzumning eng yirik evropalik ishlab chiqaruvchisi. Chorvachilikda eng rivojlangan parrandachilik. Italiyaliklar o'zlarining his-tuyg'ulari, his-tuyg'ulari va tajribasini namoyish qilishni yaxshi ko'radigan juda ifodali va hissiy odamlar deb hisoblanadi. Ular juda dindor, katolik imoni va Vatikanda yashaydigan Rimning papasi oilaviy urf-odatlar va patriarxlar tomonidan yordam bermoqda. Odamlar, kulgili va hissiy italiyaliklar turli xil bayramlar va tantanalarda, Italiyadagi eng mashhur Rojdestvo, Italiyadagi eng mashhur Rojdester, Italiyadagi eng mashhur Rojdester (Venetsiya kinofestivali, taniqli karnaval, apelsin jangida Turin va doktor yaqinidagi Ivrea shahrida.

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki Qadimgi Italiya yozuvi va kitoblari. ⁹Qadimgi Italiya o`ziga xos madaniyat yaratib jahon madaniyati xazinasiga katta hissa qo`shgan mamlakatdir. U madaniyat qo`shni yunon va sharq xalqlari madaniyatidan bahramand bo`lgan holda vujudga kelgan. Italiya madaniyatining ildizlari uzoq o`tmishga borib taqaladi. Yozuv moddiy madaniyatning bir turi bo`lib, u lotin va etrusklar madaniyatining bevosita davomi hisoblanadi. Etrusk, osk va lotin yozuvlari miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda yaratilgan edi. Bu yozuvlar tosh, sopol, teri va boshqa narsalarga yozilgan. Ammo qadimgi Rim yozuvlari ancha murakkab bo`lib, u hanuzgacha yaxshi o`rganilgan emas. Keyinchalik Italiya qabilalari yunonlardan olingan Finikiya yozuvi asosida tuzilgan yozuvni qabul qilganlar. Bu yozuv keyinchalik lotin alifbosi nomi bilan mashhur bo`lib ketgan. Lotin yozuvi hozirda dunyoning ko`p mamlakatlarida qo`llaniladi. Italyanlar lotin alifbosida kitoblar yaratganlar. Italiyada ilmiy bilimlar. Italiyaliklar yunonlar kabi fizika, matematika, dengizda suzish, astronomiya, gidrotexnika va agronomiya (qishloq xo`jaligi) fanlariga juda qiziqqanlar. Italiya olimlari me`morchilik, gidrotexnika va agronomiyadan dastlabki qo`llanmalar yaratganlar. Rim astronom ustalari quyosh va suv soatlarini kashf etib, ulardan foydalanganlar. Ilgari ma`lum bo`lgan kalendar – taqvimlarni qayta ishlab, takomillashtirganlar. Miloddan avvalgi II–I asrlarda Italiyada falsafiy asarlar yaratilgan. Bu jihatdan miloddan avvalgi 99–55-yillarda yashab ijod etgan Lukretsiy Karning asarlari diqqatga sazovordir. U «Buyumlar xislati haqida» kitobida dunyo, odamlar, hayvonlar va narsalarning paydo bo`lishi to`g`risida ko`p ma`lumot yozib qoldirgan. U yunon olimlari Demokrit va Epikurlar izidan borib, dunyodagi barcha narsalar atom zarralaridan tuzilgan, – deb ta`kidlaydi. Odamlar, deydi u tabiat hodisalaridan qo`rqib xilma-xil xudolarga e`tiqod qilishni vujudga keltirganlar. Odamlar kashf etgan olov, ma`danlar va ulardan yasalgan qurollar, yozuv, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va boshqa narsalar xudolar in`omi emas, balki odamlar mehnatining natijasidir, – deb yozgan edi. Lukretsiy o`sha zamondagi diniy e`tiqodlarni inson tafakkurini jilovlab turadigan yuganga o`xshatadi. U o`z asarida tabiat, jamiyat va kishilar hayotida sodir bo`ladigan voqealarni sodda, ilmiy tilda tushuntirib berishga harakat1 qilgan. Qadimgi Italiya tibbiyoti. Qadimgi Italiyada markazlashgan davlatning vujudga kelishi tabobat ilmining rivojlanishini taqozo etar edi. Aslzodalar, qo`shin va erkin kishilarning sog`liqlarini saqlash juda muhim masala edi. Shu maqsadda Rim shahrida qo`shin va flot uchun alohida harbiy tabiblar xizmati joriy qilingan edi. Harbiy tabiblar xizmatida yetuk harbiy shifokorlar xizmat qilganlar. Italiya qo`shinidagi har bir legionda harbiy-tibbiy qarorgohlar bo`lib, shifokorlar u yerda jarohatlangan va bemor jangchilarni davolaganlar. Italiyada tibbiyot ishlari bilan yunon, Kichik Osiyo, Misr va boshqa joylardan kelgan shifokorlar shug`ullanganlar. Ularning eng mashhurlari yunonistonlik Asklepiod, Korneliy Sels bo`lib, ular 70 jildlik «Arteo» («San`at») nomli asar yozib qoldirgan. Bu asarning 8 jildi tabobat ilmiga bag`ishlangan edi. U o`zidan oldin o`tgan mashhur tabiblarning asarlarini to`plab tartibga solgan. Korneliy esa bu to`plamni o`z tajribalari bilan boyitgan. Qadimgi dunyoning eng mashhur tabiblaridan biri Pergalida tug`ulib voyaga yetgan Klavdiy Galen edi. Galen 17 yoshidan boshlab Asklepiod nomidagi tibbiy shifoxona maktabida o`qiydi. U bu yerda tibbiyot ilmini o`rganib, mohir shifokor bo`lib yetishadi. Dastlab u gladiatorlar maktabida, so`ng Rim imperatorlarining saroyida tabiblik qiladi. Galen «Tabiblik san`ati», «Davo usullari», «Dorilarning tarkibi haqida», – degan tibbiy asarlar yozib qoldirgan. Ammo Rimda yong`in bo`lgan yili Galen asarlarini ko`pi yonib ketgan. Galen asarlari o`rta asrlarda ko`p tillarga, shuningdek arab tiliga ham tarjima qilingan. Tabiblar sultoni bobomiz Ibn Sino Galen asarlaridan keng foydalangan. Rimda yashagan tabiblar bemorlarni davolashda shifobaxsh o`simliklar, jonivorlar va boshqa narsalardan tayyorlangan dorilardan foydalanganlar. Ular bemorlarni davolashda toza havo, uqalash va jismoniy tarbiyaga ham katta e`tibor berganlar. Italiyada tabobatga shunday e`tibor berilganki, Rimda tabiblar yetishtirib chiqaradigan mahsus bilim yurtlari tashkil etilgan. Qadimgi Italiyada tarixnavislik. Qadimgi Italiya o`zining ko`p asrlik tarixiga ega. Bu diyorda ko`p tarixchilar yetishib chiqishgan. Qadimgi Italiyaning o`tmish tarixi bilan shug`ullangan tarixchilar qatoriga Tit Liviy, Polibiy, Yuliy Sezar, Galikarnas, Dionisiy, Yusuf Flaviy, Korneliy, Tasit, Appian, Dion Kassiy Katton, Varron va boshqalarni kiritish mumkin. Avgust davrining (44–14) mashhur tarixchilaridan biri Tit Liviy bo`lib, u 142 jilddan iborat «Rimning ta`sis qilingandan keyingi tarixi» nomli asarini yaratgan. Miloddan avvalgi I asrda yashagan tarixchi Galikarnass Dionisiy ¹⁰«Qadimgi Rim yodgorliklari» – degan tarixiy asar yozgan. I asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan tarixchilardan biri Kata Pliniy ham ko`p asarlar yozgan. Uni qomuschi olim ham deyishgan. Ammo uning asarlari bizgacha yetib kelmagan. Milodiy 54–120-yillar orasida yashagan Korneliy Tasit o`zining «Tarix» kitobida 68–69-yillardagi fuqarolar urushi va Flaviylar sulolasi zamoni tarixini bayon etgan. Uning «Yilnomalar» nomli asarida Avgust o`limi bilan Neron o`limi orasidagi voqealar bayon etilgan. Milodiy 155–235-yillarda yashagan mashhur Italiya tarixchilaridan biri Dion Kassiydir. «Rim tarixi» deganysarriing muallifi bo`lib, bu tarixiy kitobda tarixchi zamonida bo`lgan tarixiy voqealar atroflicha bayon etilgan. Mashhur Rim imperatori Yuliy Sezar «Gall urushlari yilnomasi» va «Fuqarolar urushi haqida yilnoma» kabi tarixiy asarlarning muallifidir. Rim tarixchilarining asarlari Rim – Italiya va qo`shni xalqlar tarixini o`rganishda qimmatbaho manba bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Qadimgi Italiya adabiyoti. Qadimgi Italiya adabiyoti o`zining uzoq tarixiy o`tmishiga ega. Rim – Italiyada yozma adabiyotning vujudga kelishi miloddan avvalgi VI–V asrlarga borib taqaladi. O`sha davr adabiyotining ko`zga ko`ringan vakillari And-ronik, Enney, Plavt, Katull va boshqalar hisoblanadi. Miloddan avvalgi I asr Rim – Italiya adabiyotining «Oltin davri» hisoblanadi. Bu davrda Vergiliy, Gorasiy, Tibull, Ovidiy Nazon kabi mashhur adib va shoirlar ijod etganlar. Sezarning do`sti, o`z zamonining ma`rifatparvar kishisi Mesanat zamonida yashagan, shoir va adiblarga homiylik qilib, ularni qo`llab-quvvatlagan kishi sifatida mashhurdir. Saltanatni mustahkamlashda san`atning ahamiyatini tushungan Avgust shoirlarni o`z saroyiga jalb etishga intilgan. Bu davrdagi eng mashhur shoirlardan biri Vergiliy bo`lib, u dehqonchilik to`g`risida «Georgiklar» nomli she`riy doston yaratgan. Uning Gomer dostonlari mavzusida yozgan asarlaridan biri «Eneyda» dir. U bu doston ustida o`n yil ishlab, yozib tugatmay vafot etgan. Dostonda Troyadagi fojia va shaharning afsonaviy himoyachilaridan biri Eney va uning otasi haqida hikoya qilinadi. Miloddan avvalgi I asrda yashagan atoqli shoirlardan biri Ovidiydir. U «Qahramon ayollar», «Ishq san`ati», «Dard-alamlar» va «Pontdan maktublar» degan asarlar yozgan. U o`zining bu asarlarida Avgust davridagi aslzodalar turmushini qattiq tanqid ostiga oladi. Ovidiy o`zining boshqa asarlarida o`sha davr tuzumidan noroziligini, o`z qayg`u-alamini va mehnatkashlarning og`ir turmushini bayon etgan. Shu tufayli imperator g`azabiga uchrab Qora dengizning g`arbiy sohilidagi Tomi shaharchasiga surgun qilingan. U o`zga yurtlarda sarson-sargardon bo`lib yurishga majbur bo`lgan. Lekin Rim adabiyotining boshqa bir guruhi imperator va aslzodalar turmushini maqtab, ularni ko`klarga ko`targanlar. Rim adiblari yunon va sharq xalqlari adabiyotidan bahramand bo`lib alohida maktab yaratganlar. Ayni paytda Rim adabiyoti Yevropa xalqlari adabiyotining rivojlanishiga ijobiy ta`sir o`tkazgan. «Eneyda» dostonining qisqacha mazmuni. Dostonda Troyaning yunonlar tomonidan qamal qilinishi va shaharning afsonaviy himoyachilaridan biri ma`budning o`g`li Eney haqida hikoya qilinadi. Afsonaga ko`ra qamal ichida qolgan Troya shahri lovullab yonayotgan edi. Eney yonayotgan shahardan keksayib qolgan otasini yelkasida ko`tarib olib chiqadi. Ular Troyani tark etib, ajoyib va g`aroyib sarguzashtlarni boshlaridan kechirib Italiyaga kelib qoladilar. Eneyning otasi o`lib ketadi. Eney o`lgan otasi bilan uchrashish uchun marhumlar makoni yer osti podsholigiga tushadi. Bu yerda donishmand otasining arvohi: «Sening avlodlaring Rimga asos soladilar va xalqlarning qudratli hokimi bo`ladilar. «Ey, rimlik, sen xalqlarni idora qil! Sening san`ating mag`lublarga shafqat-u, mag`rurlarni urush bilan tinchitishdir» – deb bashorat qiladi. Dostonda Vulqon xudosi Eney uchun ajoyib qalqon yasab beradi. Qalqonda Rim tarixida bo`ladigan voqealar, Yuliy Sezaming kelib chiqishi va Oktavianning tantanalari ko`rsatiladi. Qalqonda Eney o`zining bo`lg`usi avlodlarini ham ko`radi. Ular orasida Yuliy Sezar va Avgust ham bor edi. Doston qahramoni Eney Rim patritsiylaridan Yuliylar urug`ining afsonaviy asoschisi bo`lib, Yuliy Sezar ham o`sha urug`dan kelib chiqqan deb ko`rsatilgan. Doston she`riy uslub bilan yozilgan bo`lib, unda qahramonlik, burchga sadoqat va yoshi kattalarga hurmat madh etiladi.