Fanidan tayyorlagan Qabul qildi: Tursunov. A

Tashqi ko'rinishi 
Tashqi ko'rinishi 
Temurning zamondoshi va asiri, uni 1401 yildan beri shaxsan bilgan Ibn Arabshoh 
shunday deydi: 
“Temur yaxshi qaddi-qomatli, baland boʻyli, peshonasi ochiq, boshi katta, ovozi 
kuchli, kuchi uning jasoratidan kam emas edi; yorqin qizarish yuzining oppoqligini 
jonlantirdi. Uning keng yelkalari, qalin barmoqlari, uzun sonlari va kuchli 
mushaklari bor edi. U uzun soqol qo'ygan; o„ng qo„li va oyog„i shikastlangan. 
Uning nigohi juda mehrli edi. U o„limdan nafratlanar, o„limida 70 yoshga 
to„lganidan biroz tortinchoq bo„lsa-da, hali ham o„z dahosini ham, qo„rqmasligini 
ham yo„qotmagan edi. U yolg'onning dushmani edi; hazillar uni qiziqtirmasdi. ... u 
qanchalik shafqatsiz bo'lmasin, haqiqatni tinglashni yaxshi ko'rardi. Yaxshi yoki 
yomon muvaffaqiyatlar uning kayfiyatiga ta'sir qilmadi. Jasur askarlarning do'sti, 
o'zi jasoratga to'la, u o'zini hurmat qilishga va itoat qilishga majburlashni 
bilardi”[23]. 
M. M. Gerasimov Gur Amir (Samarqand) qabrining ochilishi va Temurlanga 
tegishli ekanligi taxmin qilinayotgan dafn skeletining keyingi oʻrganilishidan 

---

koʻrinib turibdiki, uning boʻyi 172 sm.Temur baquvvat va jismonan rivojlangan, 
zamondoshlari u haqida shunday deb yozganlar: 
"Agar ko'pchilik jangchilar kamon ipini bo'yinbog'i darajasiga ko'tara olsalar, 
lekin Temur uni quloqqa tortsa". 
Uning sochlari ko'pchilik qabiladoshlarinikidan engilroqdir[24]. Temur 
qoldiqlarini batafsil oʻrganish uning antropologik jihatdan Janubiy Sibir irqiga 
mansubligini koʻrsatdi[25]. Temur qariganiga qaramay (69 yosh), uning bosh 
suyagi va skeleti qarilik belgilariga ega emas edi. Ko'pgina tishlarning mavjudligi, 
suyaklarning aniq yengilligi, osteofitlarning deyarli yo'qligi - bularning barchasi 
skeletning biologik yoshi 50 yoshdan oshmagan kuch va sog'likka to'la odamga 
tegishli ekanligini ko'rsatadi. Sog'lom suyaklarning massivligi, yuqori darajada 
rivojlangan relef va ularning zichligi, elkalarining kengligi, ko'krak qafasining 
hajmi va nisbatan baland bo'yli - bularning barchasi Temurni nihoyatda kuchli 
tanaga ega edi, deb o'ylash huquqini beradi. Amirning kuchli sport mushaklari, 
ehtimol, shaklning ma'lum bir quruqligi bilan ajralib turardi, bu juda tabiiy: harbiy 
yurishlardagi hayot, ularning qiyinchiliklari va mashaqqatlari va egarda deyarli 
doimiy qolish semirishga yordam bera olmaydi[26]. 
Temur jangchilarining boshqa musulmonlardan oʻziga xos tashqi farqi bu oʻsha 
davrdagi Oʻrta Osiyo tasvirlangan qoʻlyozmalaridan qadimgi turkiylarni oʻrgangan 
baʼzi olimlarning taklifiga koʻra, ular saqlab qolgan oʻrimlar edi[28]. Ayni paytda 
tadqiqotchilar Afrasiyob suratlaridagi qadimiy turkiy haykaltaroshlik va turkiy 
tasvirlarni oʻrganar ekan, V-VIII asrlarda turkiylarning koʻpchiligi toʻr kiygan, 
degan xulosaga keldilar[29]. 
1941-yilda Temur qabrining ochilishi va uning qoldiqlarini antropologik tahlil 
qilish Temurning o‗zi ham ortiqcha oro bermay o‗ralganligini ko‗rsatdi. 
"Temurning sochlari qalin, tekis, kulrang-qizil rangda, qora kashtan yoki qizil 
rang ustunlik qiladi." "Qo'yilgan soch olish odatidan farqli o'laroq, o'lim paytida 
Temurning sochlari nisbatan uzun edi." 
Ba'zi tarixchilarning fikricha, sochlarining ochiq rangi Tamerlanning sochlarini 
xina bilan bo'yashiga bog'liq. Ammo M. M. Gerasimov o'z ishida quyidagilarni 
ta'kidlaydi [26]: 
"Hatto durbin ostida soqol sochlarini dastlabki o'rganish ham bizni bu qizg'ish -
qizil rang uning tabiiy rangi ekanligiga va tarixchilar ta'riflaganidek, xina bilan 
bo'yalmaganligiga ishontiradi. Temur mo„ylovini labidan yuqoriroq emas, uzun 
mo„ylovli edi. Aniqlashimizcha, oliy harbiy tabaqa vakillariga mo„ylovni labdan 

---

yuqoriga kesmasdan qo„yishga ruxsat beruvchi qoida bor edi, Temur esa bu 
qoidaga ko„ra, mo„ylovini kesmas, lab ustida erkin osilib turardi. Temurning 
kichkina qalin soqoli xanjarday edi. Soqol sochlari qo'pol, deyarli tekis, qalin, 
yorqin jigarrang (qizil) rangga ega, sezilarli darajada oqargan." 
M. M. Gerasimov tomonidan amalga oshirilgan bosqinchi qoldiqlarini 
antropologik rekonstruksiya qilishda shunday deyilgan: 
“Toshlangan skelet kuchli odamga tegishli, moʻgʻul uchun nisbatan baland 
(taxminan 170 sm). Temurning bosh suyagidagi odatiy mo'g'uloid xususiyatlarini 
ko'rish uchun aqlli bo'lish shart emas: aniq braxisefaliya, aniq tekislangan yuz, 
uning sezilarli kengligi va balandligi. Bularning barchasi Temurning Barlas 
oilasidan kelib chiqishini tasdiqlovchi yozma hujjatlar bilan yaxshi bog'liq. 
Orbitalarning yupqa qirralari, ularning kattaligi, yumaloqligi, orbitaning pastki 
chetining kuchli chiqishi va keng interorbital masofa ko'zlarning mongoloid 
tuzilishini aniqlaydi, ularning bir oz egilgan qismi bilan ta'kidlanadi. Biroq, buru n 
ildizining sezilarli darajada chiqib ketishi va qoshning o'rta qismining relyefi 
mo'g'uliston ko'z qovog'ining burmasining o'zi nisbatan zaif ifodalanganligini 
ko'rsatadi. Mandibulaning ko'tarilgan ramusining burchagi kichik, kuchli, odatda 
mongoloid quloqlarning tik holatini aniqlaydi. Temurning sochlari qalin, tekis, 
kulrang-qizil rangda, toʻq kashtan yoki qizil rang ustunlik qiladi”[26]. 
Yozma manbalarda 1362 yilda Seiston yaqinida turkmanlar bilan boʻlgan jangda 
Temur oʻqlardan yaralangani; Oqibatda u umrining oxirigacha o‗ng oyog‗i 
oqsoqlanib, o‗ng qo‗li qurib qolgan. Shu bilan birga, Klavixoning so‗zlariga ko‗ra, 
Temur o‗ng qo‗lining ikki barmog‗idan ayrilgan. M. M. Gerasimov o'z tadqiqotida 
o'ng qo'l suyaklari haqiqatan ham tirsak bo'g'imida bir oz egilgan holatda 
birlashtirilganligini tasdiqladi. Shu bilan birga, Temur yelka bo'g'imida bu qo'lning 
harakatchanligini yo'qotmadi va qo'l nafaqat ishladi, balki jarohat tufayli buzilgan 
ko'rsatkich barmog'i ham to'sqinlik qilmadi. Temurning oqsoqligi ham xuddi 
shunday hujjatlashtirilgan. O'ng son va pastki oyog'i shikastlangan. Tiz qovog'i son 
suyagining epifizi bilan birlashib, oyog'ini to'g'rilab bo'lmaydigan holatda bo'lgan, 
bu "Oqsoq" taxallusiga to'liq mos keladi[30]. Temur ot minishni yaxshi ko‗rar, bir 
necha kun egardan tushmasdi, bu uning og‗riyotgan oyog‗ining egilish darajasini 
tushuntirmaydimi?