Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

-obyektlar soni va bir obyektga to’g’ri keluvchi ishchi kuchining sarfi meyori bo’yicha;

-korxona soni va shtat jadvali bo’yicha;

Birinchi usul yukli xarakatda poyezd lokomotivmativlarining lokomotivmativ brigadalar kontengenti, poyezd brigadalari, lokomotivmativlarni joriy tamirlash, vagonlarni gepo tamiri, yo’l va inshootlarni tamirlash bo’yicha ishchilar, gruzchik, vagon kuzatuvchilari (provodniklar) va boshqa kasb egalarini aniqlash uchun qollaniladi. Bu usul bilan eksplatatsion kontingentning 20% ga yaqini vat emir yo’l ishchilarining tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish hajmi va mehnat sarfi meyorlari turli guruh va kasb ishchilari uchun turli o’lchovlarga belgilanadi. Masalan yukli harakatdagi lokomotivmativ brigadalarining soni (pbr) lokomotivmativlarning chiziqli bosib o’tadigan masofasi (lok km) orqali aks etadigan yillik ish hajmi va bitta lokomotivmativ brigadaning bir oulik ishlab chiqarish meyori (mS) bo’yicha aniqlanadi:

Pbr=MSl/12 mS

2-usul bilan temir yo’lning eksplatatsion kontingentining kata qismi (60%) va umumiy MHF=tahminan 50% aniqlanadi. Bu usul bilan yo’l va suniy inshoatlarni joriy tamirlovchi ishchilarning kata qismi, strelka o’tkazuvchi (strelochnik), lokomotivmativlarning ekipirovkasidagi ishchilar, vagonlarni texnik ko’rikdan o’tkazish punktidagi ishlovchilar, aloqa va signallashtirish xo’jaligidagi ishchilar, poyezdlarni qabul qilish va junatish stansiyalarida manyovr ishlaridagi ishchilar, primosdatchiklar va boshqalar hisoblanadi.

Ishchi kuchi sarfi meyorlari ish sharoiti, obyektning texnik jihozlanganligi, ish hajmi va intensivligini hisobga oladi. Bazi meyorlar markazlashgan holda belgilanadi va kompaniya buyruqlarida ko’rsatiladi, boshqalari esa korxonalarda ishlab chiqariladi.

Xodimlar kontengentini rejadagi ishning smenaliligi va kasblarning o’rindoshlik imkoniyati etiborga olinadi.

3-usul bilan korxonanig mamuriy boshqaruv shtati aniqlanadi: kompaniya, temir yo’l uzellarining, tuzilmaviy bo’linmalarining boshqaruv apparati, shuningdek boshqaruv apparatiga kirmaydigan sex persanali aniqlanadi.

Tashish jadvalida korxonaning guruhi (yoki klassi)dan bog’liq holda turli hil hodimlar soni belgilanadi, shuningdek oylik lavozim maoshi yoki oylik tariff stavka ko’rsatiladi.

Bu usul bilan ishlovchilar kontingentining 20%ga yaqini va umumiy MHFning tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish haqi o’z ichiga asosiy va qo’shimcha ish haqini oladi. Asosiy ish haqi tariff stavka va lavozim maoshilari bo’yicha to’lov, ishbay qo’shimcha (sdelnыy prirabotok) premiya va qisman qo’shimcha kiradi.

Qo’shimch ish haqiga tatil uchun to’lov, davlat va jamoat majburiyatlarini bajarish vaqti uchun to’lov va boshqalar.

5.2. YOQILG‘I, ELEKTR ENERGIYA VA MATERIAL XARAJATLARINI HISOBLASH

Yoqilg’I, elektir-energiya, material va boshqa xarajatlar qo’yidagicha rejalashtiriladi: rejada belgilangan ish hajmi va mos o’lchov birligiga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, mavjud jihozlar, qurilmalar va ularning har bir o’lchovi bo’yicha to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, alohida guruh ishlovchilarining talab etiladigan kontengenti va bir ishlovchi uchun harajatlar meyori (materiallar), ho’jalik bo’linmalari va ularning har biriga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha.

Yoqilg’I va elektr-energiya harajatlari poyezdlar tortuvi va boshqa htiyojlar uchun alohida rejalashtiriladi.

Yoqilg’I (elektr-energiya) sarfi lokomotivmativ parkining ish hajmi, ish birligi uchun sarf meyori va 1 ta shartli yoqilg’ining o’rtacha narxi (1 kvt elektr-energiya narxi) asosida aniqlanadi.

T(E)=nEPlbrS/10000,

Bu yerda, n-10000 tkm brutto uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

EPlbr-tkm brutto;

S-1t shartli yoqilg’I (1kv elektr-energiya)narxi.

Lokomotivmativ larning yakka holda bosib o’tgandagi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nlMSlS/100

Bu yerda: nl-chiziqli masofaning 100lok-kmga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MSl-chiziqli masofa, lok-km.

Lokomotivmativlarlarning ishchi holatida to’xtab turishiga yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nnpMTnpS/1

Bu yerda: nnp-lpkomativlarning ishchi holatda 1 soat turib qolishida yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTnp-lokomotivmativning ishchi holatda turib qolish, lok-soat.

Monyovr lokomotivmativlarining ishi uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi ularning ish hajmi va 1 soat manyovr ishi uchun harajat meyori bo’yicha rejalashtiriladi.

T(E)=nM MTM S/1

Bu yerda: nM-manyovr lokomotivmativlarining 1 soat ishiga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTM-manyovr ishi hajmi, lok-soat

Boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun yoqilg’I (lektr-energiya) harajatlari (dizel ustanovka qilish, kranlar, v-nlarni isitish va yoritish, ishlab chiqarish binolarini isitish va yoritish, tamirlash ishlari uchun elektr-energiya sarfi) amaldagi yoqilg’I (lektr-energiya) meyorlari bo’yicha hisoblangan miqdor, uskunalar soni va quvvati, ularning ish vaqti, yoqilg’I (lektr-energiya) narxi bo’yicha hisoblanadi.

Bu harajatlar 2-usul bilan rejalashtiriladi, yani obyektlar soni va har bir birlikka to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, huddi shunday yo’llar va doimiy qurilmalarnijoriy saqlash, STSB va aloqa qurilmalarini joriy saqlash, binolarning joriy tamiri va boshqalar uchun materiallar harajatlari hisoblanadi.

Ishlovchi kontengenti va bir ishlovchiga to’g’ri keluvchi xarajatlar meyori bo’yicha, yani 3-usul bilan maxsus kiyim, forma kiyim narxidan chegirma, komandirovka bo’yicha harajatlar, qo’l fanarlarini yoritish, mayda instrumentlarni joriy tamirlash harajatlari hisoblanadi.

Material xarajatlar tarkibiga materiallar, shu jumladan yo‘l ustki qurilmasi materiallari, asosiy vositalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, barcha turdagi energiya, yoqilg‘i, moylash materiallari, suv xo‘jalik tizimidan ishlatilgan suv kiradi. Material xarajatlariga shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hududida material resurslarni tashish bo‘yicha transport xarajatlari, material ashyolarining yo‘qotilishi yoki yaroqsiz holga kelishi, tez emiriladigan predmetlarning normativdan ortiqroq darajada emirilishi va boshqalar kiradi.

Material resurslarning narxi uni sotib olish narxi asosida shakllanadi. Bunda shuni inobatga olish lozimki tashqi iqtisodiy faoliyat va ta’minot tashkilotlari oladigan xizmat haqi tovar birjalaridagi brokerlarning xizmatlari, materiallarga nisbatan qo‘llanilgan bojxona boji va yig‘imlari, materiallarni boshqa yuridik shaxslar tomonidan tashib berganlik va saqlaganlik uchun to‘lovlar xarajatlari ham material xarajatlariga kiritiladi.

Temir yo‘l transporti mahsuloti (tashishlar) moddiy ashyoviy tuzilishga ega bo‘lmaganligi uchun temir yo‘l transportida tashish jarayoni uchun ishlatiladigan xom ashyo tushunchasi mavjud emas. SHu sababli tarmoq nomenklaturasining 1.1.1 moddasi “tashishlar bo‘yicha material xarajatlar” ishlatilmaydi. Bu modda sanoat ko‘rinishidagi yordamchi-ko‘makchi faoliyatning material xarajatlarini aks ettirishda (ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, metalni eritish va boshq.) qo‘llaniladi.

МАВЗУ. ТЕМИР ЙЎЛДА ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ

6-MA’RUZA

ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASINI HISOBLASH TARTIBI

REJA:

6.1. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi

6.2. Amortizatsiya bo’yicha xarajatlarni hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Amortizatsiya, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, mortiza eskirish, amortizatsiya me’yori, tezlashtirilgan amortizatsiya uslubii

6.1. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLAR AMORTIZATSIYASI

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi tarkibiga asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga o‘rnatilgan me’yorlar darajasida to‘lanadigan amortizatsion ajratmalar kiradi.

Jismoniy eskirish deganda asosiy vositalarning boshlang’ich iste’mol kiymatining bosqichma-bosqich yo’qolib borishi tushuniladi. Bunda nafaqat ularning ishlash jarayonidagi eskirishi, balki bekor turiish natijasida ham eskirganlkgi kiradi. Asosiy vositalarlarning fizik eskirishi asosiy vositalarlar sifatiga, ularning texnik takomillashganligiga, texnologik jarayonning xususiyatlariga, ularning ishlash vaqtiga, tashki ta’sirlardan himoyalanganligiga hamda asosiy vositalarlarni parvarish qilish va ularga xizmat ko’rsatish darajasiga bog’liq.

Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida hisoblab topish mumkin:

yoki

Bu erda:

Tf - asosiy vositalarlarning haqiqiy xizmat qiluvchi muddati;

Tn - asosiy vositalarlar xizmat qilishi kerak bo’lgan normativ muddat;

I - hisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi);

Ps – asosiy vositalarlarning boshlang’ich(qayta tashkil qilish)

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishni hatto ularning bir xil elementlarida ham har xil bo’ladi. Asosiy vositalarlarning to’liq va qisman eskirishi farqlanadi. To’liq eskirganda ishlab turgan, asosiy vositalarlar yo’qotiladi va joyiga yangisi (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy vositalarlarni joriy almashtirish vositasida) keltiradi. Qisman eskirish ta’mirlash yo’li bilan qoplanadi.

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishi xaqikiy xizmat qilgan davrni normativdagi davrga bo’lish va 100 ga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanishi mumkin. Nisbatan to’g’ri usul bu ob’ektning tabiiy holatini tekshirishdir.

Ma’naviy eskirish - asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo’qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy vositalarlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida, yanada samaraliroq vositalarlarning paydo bo’lishi natijasida ro’y beradi. Asosiy vositalarlar ma’naviy eskirishining Yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin:

Bu erda:

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati;

V - asosiy vositalarlarning tiklanish qiymati;

Pn- Yangi texnikaning unumdorligi.

Ma’naviy eskirish- bu - mashina va uskunalar qnymatining ularni takror ishlab chiqarish uchun ketadigan umumiy, zaruriy xarajatlarining qisqarishi, yangi va unumdor mashina va uskunalarning joriy qidinishi ta’sirida pasayishidir. Ushbu omillar ta’sirida asosiy vositalarlar o’zining texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatidan qoloq bo’lib qoladi, ya’ni ma’naviy eskiradi.

Amortizatsiya - asosiy vositalarlar eskiripshni mahsulotning ishlab chikdrish tannarxiga qismlab o’tkazish yo’li bilan yng’ilib boriladigan pul mablag’laridir.

Amortizatsiya hisoblanadigan mulk tarkibiga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra qiymati eng kam oylik ish haqining 50 barobaridan ortiq bo’lgan va foydalanish muddagi 1 yildan oshadigan mulklar kiradi. Er uchastkalari, qazilma boyliklar, o’rmonlar va moliyaviy aktivlar bunga kirmaydi. Amortizatsiya ajratmasi summasi asosiy vositalarning qiymatiga, undan foydalanish muddatiga va modernizatsiya xarajatlariga bog’liq.

Amortizatsiyaning yillik summasini asosiy vositalarlar qymatiga nisbatan foizlarda ifodalash orqali uning normasi aniqlanadi. Amortizatsiya normasi asosiy vositalarlar yiliga o’zining balans qiymatining qancha mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shayotganini bildiradi.

Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:

Bu erda:

A - amortizatsiya ajratmalari;

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati.

Yillik amortizatsiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi:

Bu erda:

Rk – asosiy vositalarlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta’mirlashga sarflangan xarajatlar;

M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar;

O - asosiy vositalarlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati;

T - asosiy vositalarlarning xizmat qilish muddati, yil.

Amalda amortizatsiya mablag’lari asosiy vositalarlarni to’liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo’naltiriladi. Bundan kelib chiqqan holda amortizatsiya normasi ikki qismdan - vositalarlarni renovatsiya qilish (Nv) hamda kapital ta’mirlash va modernizatsiya qilish (Nr) uchun ajratiluvchi mablag’dan iborat bo’ladi.

Birinchi holda amortizatsiya normasi quyidagi formula:

ikkinchi holda esa:

asosida aniqlanadi

Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalarlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, ularning ish qobiliyatini ta’mirlash orqali tiklash zaruriyati tug’iladi. O’z vaqtida ta’mirlash asosiy vositalarlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi hamda ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi[1]. Asosiy vositalarlarni ta’mirlash kapital, o’rta va joriy turlarga bo’linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o’z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag’larga ko’ra, mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi.

Masalan, mashina va asMa’ruza-uskunalarni kapital ta’mirlashda ular to’liq qismlarga bo’linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat ta’mirlash tsikli deb ataladi. Mashina va uskunalar, qoidaga ko’ra, maxsus zavodlarda ta’mirlanadi.

Amortizatsiya normasi darajasi asosiy vositalarlarning eskirgan qismini qayta tiklash uchun zarur bo’lgan resurslar hajmini ifodalaydi. Amortizatsiya normasi yordamida asosiy vositalarlarning aylanma tezligi va ularni takror ishlab chiqarish jarayonini modellashtirish nazorat qiliinadi.

Amortizatsiya ajratmalari miqdori uch usulda hisoblanadi: bir maromli; bajarilgan ish hajmiga nisbatan sonlar summasi bo’yicha va qiymatni hisoblab chiqarish (kumulyativ) tezlashtirilgan usullar.

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli usulda hisoblash asosiy vositalarlarning bir maromda jismoniy va ma’naviy eskirishiga mo’ljallangan 2-jadvalga qaralsin.

Asosiy vositalarlarning ma’naviy eskirishi ko’p hollarda jadal kechadi. Shuning uchun boshqaruvchi amortizatsiya ajratmasini tez ma’naviy eskirayotgan asosiy vositalarlarnish- o’rnini qoplab oladigan darajada belgilashi lozim. Bu muammoni tezlashtirilgan amortizatsiya usuli yordamida hal qilish mumkin.

2-jadval

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli

usulda hisoblash

Asosiy vositalarlar ko’rinishdari

O’rtacha balans qiymati, mln. sum

Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi, %

Amortizatsiya ajratmalarining yillik miqdori, mln.sum(gr.2xgr.3)

1

2

3

4

Uskunalar

12

7,2

Binolar

350

5 -1

17,5

Transport

7

20

1,4

Jami:

26,1

Hozirgi kunda uskunalar qiymatining katta qismini dastlabki yillardayoq ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkazishni ta’minlaydigan notekis amortizatsiya keng ko’llanilmoqda. Masalan, birinchi yil - 50%, ikkinchi yil - 30%, uchinchi yil - 20% o’tkaziladi. Bu korxonalarga Inflyatsiya sharoitda qilingan xarajatlarni tezroq qoplash va uskunalarni Yangilash imkonini beradi.

Sanoat korxonalarida amortizatsiya ajratmalari summasi mustakrnl ravishda korxonaning asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarish va takomillashtirish sarflanadi.

Asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarganing turli shakllari mavjud. Oddiy takror ishlab chiqarish shakli - bu eskirgan mehnat vositalarini kapital ta’mirlash. Bunda ta’mirlash xarajatlari bevosita mahsulot tannarxiga qo’shiladi[2]. Noishlab chiqarish vositalarlarini ta’mirlash uchun xarajatlar foyda hisobiga qoplanadi.

Asosiy vositalarlarni kengaytirilgan shaklda takror ishlab chiqarish deganda Yangi qurilishni amalga oshirish, korxona faoliyatini kengaytirish, uni rekonstruktsiya qilish, texnik qayta qurollanish xamda uskunalarni modernizatsiya qilish tushuniladi.

Bu shakllarning har biri aniq vazifani bajaradi, o’ziga yarasha ustunlik va kamchiliklari bor. Yangi qurilish hisobiga asosiy vositalarlarinish barcha elementlari zamon talabiga javob bera oladign korxonalar yuzaga keladi. Biroq hozirgi sharoitda ishlab chiqarishning susayishi bunda - ko’pchilik korxonalar mablag’ etishmasligi sababli faoliyatini to’xtatadilar. Rekonstruktsiya qilishda kapital xarajatlarning asosiy qismi eski ishlab chiqarish binolari va inshootlaridan foydalanish davrida vositalarlarning aktiv qismini takomillashtirishga yo’naltiriladi: Uskunalarga qilinayotgan xarajatlar hissasining ortishi mehnat unumdorligining ortshiga, ishlab chiqarishning kengayishiga va mahsulot tannarxining pasayipshga olib keladi.

Uskunalarni modernizatsiyalash deganda uskunalardag’i ma’naviy eskirishni to’liq yoki qisman bartaraf qilish va ishlab chiqarishga nisbatan zamonaviy konstruktsiYalarni joriy qilish tushuniladi.

Uskunalarni modernizatsiyalsh bir necha yo’nalishlarlarda olib borilishi mumkin:

• ishlayotgan mashinalarning konstruktsiyasini ularning texnik imkoniyatlarini oshiradigan qilib takomillashtirish;

•stanok va mexanizmlarni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash;

• uskunalarni dasturiy boshqarshiga o’tkazshi.

Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub o’zgarishlar jarayonida egallab turgan o’rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam bo’lishimiz shart.”[3]

Uskunalarni modernizatsiya qilish iqtisodiy jihatdan samarali bo’lib, mehnat unumdorligi va yillik ishlab chiqarish hajmini oshiradi, mahsulot tannarxini kamayishiga olib keladi. Agar foydaning o’sishi modernizatsiya xarajatlari tufayli asosiy vositalarlar qiymatining o’sishidan yuqori bo’lsa rentabillik oshgan bo’ladi.

6.2.AMORTIZATSIYA BO’YICHA XARAJATLARNI HISOBLASH

Amartizatsion ajratmalar tashish jarayonida foydalaniladigan asosiy vositalarning narxiga bog’liq. Qanchalik asosiy fondlarning narxi yuqori bo’lsa, tashish tannarxida amartizatsion ajratmalar ulushi shunchalik yuqori bo’ladi. Amartizatsion ajratmalar asosiy vositalarning guruhlar va turlari bo’yicha hisoblanadi.

Yillik amartizatsion ajratmalar 2 usul bilan hisoblanish mumkin: haqiqiy xarajatlar bo’yicha va vositalarning balans qiymati bo’yicha hamda asosiy vositalarning alohida turlar uchun blgilangan yillik ajratmalr meyori bo’yicha

Haqiqiy xarajatlar bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

Ep=A/T

Bu yerda: A - qurilma narxi;

T - xizmat ko’rsatish muddati.

1 yilga to’g’ri keluvchi capital ta’mir uchun ajratmalar

Ekp=an/T

Mahsulot birligi uchun

E’kp=an/TP

Bu yerda: a - bitta kapital tamir narxi;

n-butun xizmat ko’rsatish muddatida kapital tamirlar soni;

p-o’rtacha yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Agar qurilma ikki turdagi kapital tamirga ega bo’lsa harajatlar qo’shiladi.

Yiliga amartizatsion ajratmalarning to’liq miqdor

Eam=Ep+Ekp/T

Mahsulot birligi uchun

E’am=(A+an)TP

Yillik ajratmalar meyorlari bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

qam=Eam 100/An=(A+an) 100/TAn

qp=Ep/An 100=A 100/TAn

qkp=Ekp 100/An=an 100/An

Eam=An qam/100.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.15

1Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.23

Show more...

6-MA’RUZA

ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASINI HISOBLASH TARTIBI

REJA:

6.1. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi

6.2. Amortizatsiya bo’yicha xarajatlarni hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Amortizatsiya, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, mortiza eskirish, amortizatsiya me’yori, tezlashtirilgan amortizatsiya uslubii

6.1. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLAR AMORTIZATSIYASI

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi tarkibiga asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga o‘rnatilgan me’yorlar darajasida to‘lanadigan amortizatsion ajratmalar kiradi.

Jismoniy eskirish deganda asosiy vositalarning boshlang’ich iste’mol kiymatining bosqichma-bosqich yo’qolib borishi tushuniladi. Bunda nafaqat ularning ishlash jarayonidagi eskirishi, balki bekor turiish natijasida ham eskirganlkgi kiradi. Asosiy vositalarlarning fizik eskirishi asosiy vositalarlar sifatiga, ularning texnik takomillashganligiga, texnologik jarayonning xususiyatlariga, ularning ishlash vaqtiga, tashki ta’sirlardan himoyalanganligiga hamda asosiy vositalarlarni parvarish qilish va ularga xizmat ko’rsatish darajasiga bog’liq.

Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida hisoblab topish mumkin:

yoki

Bu erda:

Tf - asosiy vositalarlarning haqiqiy xizmat qiluvchi muddati;

Tn - asosiy vositalarlar xizmat qilishi kerak bo’lgan normativ muddat;

I - hisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi);

Ps – asosiy vositalarlarning boshlang’ich(qayta tashkil qilish)

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishni hatto ularning bir xil elementlarida ham har xil bo’ladi. Asosiy vositalarlarning to’liq va qisman eskirishi farqlanadi. To’liq eskirganda ishlab turgan, asosiy vositalarlar yo’qotiladi va joyiga yangisi (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy vositalarlarni joriy almashtirish vositasida) keltiradi. Qisman eskirish ta’mirlash yo’li bilan qoplanadi.

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishi xaqikiy xizmat qilgan davrni normativdagi davrga bo’lish va 100 ga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanishi mumkin. Nisbatan to’g’ri usul bu ob’ektning tabiiy holatini tekshirishdir.

Ma’naviy eskirish - asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo’qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy vositalarlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida, yanada samaraliroq vositalarlarning paydo bo’lishi natijasida ro’y beradi. Asosiy vositalarlar ma’naviy eskirishining Yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin:

Bu erda:

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati;

V - asosiy vositalarlarning tiklanish qiymati;

Pn- Yangi texnikaning unumdorligi.

Ma’naviy eskirish- bu - mashina va uskunalar qnymatining ularni takror ishlab chiqarish uchun ketadigan umumiy, zaruriy xarajatlarining qisqarishi, yangi va unumdor mashina va uskunalarning joriy qidinishi ta’sirida pasayishidir. Ushbu omillar ta’sirida asosiy vositalarlar o’zining texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatidan qoloq bo’lib qoladi, ya’ni ma’naviy eskiradi.

Amortizatsiya - asosiy vositalarlar eskiripshni mahsulotning ishlab chikdrish tannarxiga qismlab o’tkazish yo’li bilan yng’ilib boriladigan pul mablag’laridir.

Amortizatsiya hisoblanadigan mulk tarkibiga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra qiymati eng kam oylik ish haqining 50 barobaridan ortiq bo’lgan va foydalanish muddagi 1 yildan oshadigan mulklar kiradi. Er uchastkalari, qazilma boyliklar, o’rmonlar va moliyaviy aktivlar bunga kirmaydi. Amortizatsiya ajratmasi summasi asosiy vositalarning qiymatiga, undan foydalanish muddatiga va modernizatsiya xarajatlariga bog’liq.

Amortizatsiyaning yillik summasini asosiy vositalarlar qymatiga nisbatan foizlarda ifodalash orqali uning normasi aniqlanadi. Amortizatsiya normasi asosiy vositalarlar yiliga o’zining balans qiymatining qancha mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shayotganini bildiradi.

Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:

Bu erda: