Faoliyati sub’ektlarining huquqiy maqomiga ko’ra: a jismoniy shaxslar

Xususiy firma — ayrim shaxslarga yoki oilalarga qarashli korxona. Ular asosan o’ta
kichik va kichik biznes doirasida faoliyat ko’rsatadilar. O’rta va yirik biznesda hozirgi paytda
nihoyatda kam uchraydilar. XIX asrda esa ular korxonalarning asosiy turi hisoblangan.
Shirkat firmalari mulk egalarini o’z mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olingan
foydani qo’shgan hissasiga ko’ra baham ko’rishga asoslangan korxona.
Mas’uliyati cheklanmagan firma. Uning mol-mulki sherikchilik asosida yuzaga keladi.
Ularning dastlabki qo’ygan kapitali Nizom kapitali bo’lib, uning faoliyati uchun to’la huquqli
sheriklar birgalikda javob beradilar. Agarda firma sinib, qarzlarni to’lash uchun aktivlari etarli
bo’lmasa, qolgan qarzni to’la huquqqa ega bo’lgan ta’sischilar o’z zimmasiga oladi. Bunda
uning hajmi qanchagacha bo’lishi mumkinligi ustav kapitalidagi badaliga nisbatan necha marta
ko’pligi (firma nizomida belgilanadi) shartnomada ko’rsatiladi.
Franchayzing (franchise — imtiyozli) firmalar — bu mayda xususiy firmalar tizimi
bo’lib, u yirik firmalar qanotida ish yuritib, uning tovar markasidan ma’lum hudud va muhitda
foydalanadi. Narxlarga chegirma olish va boshqa imtiyozga ega. Tovarlarni tashishda, uskunalar
sotib olish, kredit olishda yordam beradi. Bu mayda firmalar yirik kompaniyalarning chakana
sotuvchisi bo’lib qoladi.
Venchur (venture — xatarli) firmalari — bu ilmiy izlanishlar bilan shug’ullanib, ularni
ishlab chiqarishga joriy qilish bilan shug’ullanadi. Ular ishining xatari yuqori. Sababi yaratgan
yangiliklari, ixtirolari bozor talabiga mos kelmasligi mumkin. Bu turdagi firmalar dastlab AQSh
da vujudga kelgan, hozirgi paytda boshqa mamlakatlarda ham mavjud.
Mas’uliyati cheklangan firma. Uning kapitali ham sherikchilik asosida tashkil etiladi.
Uning nomi ko’rsatib turibdi — mas’uliya-ti, ya’ni majburiyati cheklangan. Bu cheklanish
nizom kapitali doirasida bo’lib, bordi-yu firma sinsa, undan faqat nizom kapitaliga teng bo’lgan
miqdordagina pulni undirish mumkin. To’lov majburiyatidan ortiqcha qarzni hech qanday yo’l
bilan undirib bo’lmaydi. Bunday firmalar nomiga odatda «limited» so’zi qo’shiladi. U inglizcha
«cheklangan» degani.
Agar firmada mulk egasi sifatida sheriklar miqdori ortib ketsa, u aktsionerlik jamiyati
sifatida ro’yxatdan o’tishi kerak. Hozirgi paytda firmalarning keng tarqalgan shakli