Fаrg‘оnа dаvlаt univеrsitеti filоlоgiya fаkultеti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi «O‘zbek tilining sohalarda qo‘llanishi»

12-amaliy mashg’ulot. Soha nutqiga qo‘yiladigan talablar

Nutq nafaqat lingvistik, balki psixologik va estetik hodisa hamdir. Bu narsa ma’lum bir fikrning tinglovchiga toʻlaqonli etib borishi, unga oʻz ta’sirini oʻtkazishi bilan belgilanadi. Nutq soʻzlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi koʻrinishidir. Nutq amalga oshirilishi uchun vaqt, joy, mavzu, umuman, shart-sharoit boʻlishi lozim. Nutqning kommunikativ, ya’ni aloqaviy sifati quyidagi mezonlarga bevosita bogʻliq boʻladi: nutqning to‘gʻriligi, nutqning aniqligi, nutqning mantiqiyligi, nutqning sofligi, nutqning ifodaliligi.

Nutqning to‘gʻriligi - bu bosh kommunikativ sifatdir. Adabiy tilning fonetik, orfoepik, leksik va grammatik me’yorlari talablariga toʻla mos keladigan nutqqa to‘gʻri nutq deyiladi. To‘gʻri nutq soʻzlovchi bilan tinglovchini, yozuvchi bilan kitobxonni bir-birlarini tez va oson tushunishlariga, til topa olishlariga yordam beradi. To‘gʻri nutq nutq madaniyatining birinchi va zaruriy sharti boʻlib, adabiy til normalariga muvofiq kelishi lozim. Nutqning to‘gʻriligi til birliklarini to‘gʻri va ifodali talaffuz qilish, soʻz va mantiqiy urgʻu, ohang hamda pauzaga e’tibor qilish orqali belgilanadi.
Soʽz va gaplarning mazmuni ohang (intonatsiya) tufayli oʽzgarib ketadi. Masalan, koʻrinmaysiz soʽzi turli ohang bilan aytilishi mumkin. Ohang oʽzgarishi natijasida sogʻinganlik, samimiyat, kesatiq va norozilik kabi koʻplab ma’nolar hosil boʻladi. To‘gʻri nutq tuzishda pauza (toʻxtam) ham alohida oʻrin tutadi. Nutqda pauzani noto‘gʻri qoʻllansa aytilayotgan fikrning mazmuni tubdan oʽzgarib ketadi. Masalan, Murod, o‘qidi. Bu gap mazmunidan Murodga kimningdir o‘qiganligi ma’nosi anglashilmoqda (Murod - undalma vazifasida). Agar bu gapda pauza boʻlmasa Murod o‘qidi, ya’ni Murodning oʻzi haqida gap ketayotganligi anglashiladi.
Bundan tashqari, nutqning to‘gʻriligiga erishish uchun fikrni har jihatdan mazmunli, ifodali qiluvchi soʽz va terminlarni, birikmalarni topa olish va ularni oʽz o‘rnida qoʻllay olish kerak. Tilimizda mavjud boʻlgan leksik qatlamdan soʽzlarning oʻz va ko‘chma ma’nolari, sinonim, omonim, antonim, paronim, terminlarning ma’no qirralarini toʻla anglab, ulardan oʻrinli foydalana olish nutqning to‘gʻriligini ta’minlovchi vositalardir. Bunday lugʻaviy birliklarni oʻz o‘rnida qoʻllay olmaslik esa nutqning to‘gʻriligiga putur yetkazadi, natijada soʽzlovchining maqsadi toʻliq amalga oshmay qoladi.