Farg’ona davlat universiteti sirtqi bo’lim 2-kurs

Isbot va munozara
Isbotlash mantiqiy amalining asosiy maqsadi muhokamaga qo‘yilgan tezisning 
chinligini asoslash.
Chinligi isbotlanishi lozim bo‘lgan har qanday tezis bahs va munozara jarayonida 
asoslanadi. Shuning uchun ham munozara bilimlarning rivojlanishida muhim 
amaliy vosita bo‘lib, haqiqatni aniqlashning shakli sifatida ahamiyatlidir.
Munozara orqali hal etiladigan muammoning ilmiy yoki hayotiy bo‘lishi 
munozarada ishtirok etayotgan tomonlarning fan va tajriba bilan bog‘liqlik 
darajasi, mantiqiy qoida va qonuniyatlardan foydalanish ko‘nikmalari bilan 
bog‘liqdir.
Munozaraning ikki asosiy turi mavjud. Bu – bahs va tortishuvdir.
Bahs – fikrlar to‘qnashuvi bo‘lib, munozara jarayonida muxoliflar muhokama 
etilayotgan muammoni o‘z nuqtai-nazari bo‘yicha asoslab, bir- birining dalillarini 
inkor etadi. To‘g‘ri bahs yuritishning talablari sifatida zaruriyatsiz bahslashmaslik, 

---

mavzusiz bahs yuritmaslik yoki bahs davomida mavzudan chetga chiqmaslik, uni 
o‘zgartirmaslik, mantiqiy qonun-qoidalarga amal qilish, mantiqiy ziddiyatlarni 
aniqlash va bartaraf etish, to‘g‘ri asoslangan isbotlarni tan olish va bahsni o‘z 
vaqtida to‘xtata olish kabi bir qator qonun-qoidalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Bahs 
yuritishning bunday qonun-qoidalariga amal qilish o‘z navbatida fikrlash 
madaniyatini oshirishga imkon beradi.
Tortishuv – bahslashuvchi tomonlarning asosiy harakati muhokama etilayotgan 
masalada o‘z nuqtai nazarlarini qanday bo‘lishidan qat’iy nazar albatta 
tasdiqlashdir. Tortishuvda tomonlar muhokama etilayotgan masalani o‘z 
manfaatlariga yo‘naltirish maqsadida isbotlanmagan dalillardan ham 
foydalanishadi. Ayrim hollarda tortishuv mavzui chetda
qolib, muxoliflar bir-birining hissiyotlariga ta’sir etish orqali tortishuv 
muammosini yechishga harakat qiladilar. Lekin mantiqsiz har xil yo‘llar orqali 
erishilgan g‘alaba uzoqqa bormaydi, bu mantiqda «safsatabozlik» (demagogiya) 
deyiladi.
Safsatabozlik o‘z oldiga noto‘g‘ri faktlar, yolg‘on va’dalar, kayfiyatiga ko‘ra 
maqtov va turli yorliqlar yordamida odamlarni aldashni maqsad qilib qo‘yadi. 
Safsatabozlik shuhratparastlikka «qarindosh» bo‘lib, siyosiy elita 
namoyandalarining turli va’dalar bilan odamlar o‘rtasida soxta obro‘ qozonishida 
namoyon bo‘ladi. Demak, munozara fikrlar rivojining alohida shakli sifatida 
muayyan bir mantiqiy qoidalarga amal qilishni taqozo qilar ekan. Ularning 
buzilishi esa yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, demagogiyaga ya’ni safsatabozlikning 
turli ko‘rinishlariga olib kelishi muqarrar.
To‘g‘ri tashkil etilgan munozara mantiqiy amal sifatida insoniyat bilimlarining 
rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
Paradoks (qad. yun. παράδοξος - kutilmagan, g`alati) – ko`pchilik tomonidan qabul 
etilgan an’anaviy fikr, tajribaga o`z mazmuni yoki shakli bilan keskin zid bo`lgan, 
kutilmagan mulohaza. Har qanday paradoks «shubhasiz to`g`ri» (asoslimi, 
asossizmi, bundan qat’i nazar) hisoblangan u yoki bu fikrni inkor etishdek 
ko`rinadi. «Paradoks» terminining o`zi ham dastlab antik falsafada har qanday 
g`alati, original fikrni ifodalash uchun ishlatilgan.
Mantiqiy paradokslar, odatda, mantiqiy asoslari to`la aniqlanmagan nazariyalarda 
uchraydi.
Bir nechta paradoksni keltiramiz.
Misol. (Yolg‘onchi paradoksi). "Men tasdiqlayotgan barcha narsa yolg`on" 
mulohazani qaraymiz.
Agar bu mulohaza rost bo`lsa, bu mulohazaning ma’nosiga asosan aytilgan 
mulohazaning yolg`on ekanligi haqiqat. Agar bu mulohaza yolg`on bo`lsa, 
mulohazadagi ta’kid – yolg`on. Demak, bu mulohaza yolg`on degan mulohaza 

---

yolg`on, shunday ekan, bu mulohaza haqiqat. Ziddiyat. ■
Misol. (Refleksivlik paradoksi). O`zbek tilidagi so`zning ma’nosi o`zida ifodalansa, 
uni refleksiv deb ataylik.
Masalan, “o`zbekcha” so`zi refleksiv, “inglizcha” so`zi esa refleksiv emas. Xuddi 
shunday, “o`nta harfli“ so`zi refleksiv, “oltita harfli“ so`zi esa refleksiv emas. 
Barcha refleksiv so`zlar to`plamini qaraylik. “Norefleksiv” so`zi o`zi refleksivmi?
Agar bu so`z refleksiv bo`lsa, u holda ma’nosiga ko`ra, u norefleksiv. Agar bu so`z 
norefleksiv bo`lsa, u holda uning ma’nosi o`zida ifodalangani uchun, u refleksiv 
bo`ladi. Ziddiyat.■
Sofizm (qad.yun. σόφισμα - hiyla) –ataylab chiqariladigan noto`g`ri xulosa, biror 
tasdiqning noto`g`ri isboti. Bunda isbotdagi xato ancha ustalik bilan bilintirmay 
yuboriladi.
Sofizmga oid masalalarni dastlab, miloddan avvalgi V asrda Qadimgi 
Yunonistonda yashagan matematik Zenon tuzgan.
Zenon, mashhur chopqir Axillesning oldida sudralib ketayotgan toshbaqani hech 
qachon quvib yeta olmasligini matematik mulohazalar yordamida quyidagicha 
“isbot” qilgan. Axilles toshbaqaga qaraganda 10 marta tezroq chopa oladi. Dastlab, 
toshbaqa 100 metr oldinda bo`lsin. Axilles bu 100 metrni chopib o`tguncha, 
toshbaqa 10 metr ilgarilaydi. Axilles bu 10 metrni chopib o`tguncha toshbaqa yana 
1 metr siljiydi va h.k. Ular orasidagi masofa doim qisqarib boradi, lekin hech 
qachon nolga aylanmadi.
Zenon masalalari cheksizlik, harakat, koinot tushunchalari bilan bog`liq bo`lib, 
ular matematika va fizika fanlarining rivojida katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Ayrim sofizmlar ulug` ajdodlarimiz Farobiy asarlarida, Beruniy bilan Ibn Sinoning 
yozishmalarida muhokama qilingan.
Biz quyida eng sodda sofizmlarga misollar keltirib ularni tushuntirishga harakat 
qilmoqchimiz.
Misol. (1000 so‘m qaerga ketdi?). Universitetning 3 nafar talabasi o`z do`stlaridan 
birini mehmon qilish uchun kafega taklif qilishdi. Ular ovqatlanib bo`lishgach 
ofitsiant ularga 25000 so`mlik hisobni berdi. 3 nafar talaba har biri 10000 so`mdan 
pul berib, 30000 so`mni ofitsiantga berishdi. Ofitsiant ularga 5000 so`m qaytim 
qaytardi. 3 nafar talaba 1000 so`mdan bo`lishib olishdi va 2000 so`mni taksi uchun 
berishdi. Universitetga qaytishayotganda talabalardan biri hisoblay boshladi, “Har 
birimiz 9000 so`mdan xarajat qildik, bu 27000 so`m bo`ladi, 2000 so`m taksiga 
berdik, buni qo`shsak 29000 so`m bo`ladi. 1000 so`m qayerga ketdi ?”
Bu yerdagi asosiy qilinayotgan “xatolik” hisoblashning noto`g`ri qilinayotganda. 3 
nafar talaba 9000 so`mdan 27000 so`m pul to`lashdi. Bundan 25000 so`mini 
kafega to`lashdi, 2000 so`mini taksi uchun do`stiga berishdi, demak umumiy hisob 
27000 so`m bo`ladi. Yuqoridagi hisoblashda 2000 so`m 27000 so`mning ichida 

---

yotibdi. ■
Misol. (“2 2=5” sofizmi).
20-16-4=25-20-5 to`g`ri tenglikni sodallashtiramiz:
2(10-8-2)=25-20-5
2 2 (5-4-1)=5 (5-4-1)
Oxirgi tenglikning o`ng va chap taraflarini umumiy (5-4-1) ko`paytuvchiga 
qisqartirib 2 2=5 tenglikni hosil qilamiz. Bu yerdagi asosiy qilinayotgan “xatolik” 
nolga teng bo`lgan (5-4-1) ko`paytuvchiga qisqartirishda. ■
Sofizm(Qad. yun. σόφισμα − hiyla) –ataylab chiqariladigan noto‘g‘ri xulosa, biror 
tasdiqning noto‘g‘ri isboti. Bunda isbotdagi xatoni ancha ustalik bilan, bilintirmay 
yashiriladi.
Sofizmga oid masalalarni dastlab, miloddan avvalgi V asrda Qadimgi 
Yunonistonda yashagan matematik Zenon tuzgan.
Zenon, mashhur chopqir Axillesning oldida sudralib ketayotgan toshbaqani
hech qachon quvib yeta olmasligini matematik mulohazalar yordamida 
quyidagicha “isbot” qilgan. Axilles toshbaqaga qaraganda 10marta tezroq chopa
oladi. Dastlab, toshbaqa 100metr oldinda bo‘lsin. Axilles bu 100metrni chopib
o‘tguncha, toshbaqa 10metr ilgarilaydi. Axilles bu 10metrni chopib o‘tguncha
toshbaqa yana 1metr siljiydi va h.k. Ular orasidagi masofa doim qisqarib boradi,
lekin hech qachon nolga aylanmaydi.
Zenon masalalari cheksizlik, harakat, koinot tushunchalari bilan bog‘liq bo‘lib, 
ular matematika va fizika fanlarining rivojida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ayrim sofizmlar ulug‘ ajdodlarimiz Farobiy asarlarida, Beruniy bilan Ibn
Sinoning yozishmalarida muhokama qilingan. Biz quyida eng sodda sofizmlarga 
misollar keltirib ularni tushuntirishga harakat qilachimiz.