Farg'ona davlat universiteti sirtqi bo’lim “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi iqtisodiyot

Inflyatsiyaning shakllari va turlari 
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning 
miqdori o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
1. 
Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya 
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, 
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga 
o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul 
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib 
turadi.
1 chizma Inflyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari.  

---

Milliy 
pul 
birligining xarid
qilish 
qobiliyatini 
pasayishi
Aholi 
va 
xo`jalik 
sub`ektlarida 
xorijiy 
valyutaning 
jamg`arilishi
Mamlakat aholisida 
oltinning to`planishi
(tezavratsiya)
2. 
Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy 
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, 
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga 
o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. 
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng 
xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning moddiylashtirish, 
ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas mulk holatida 
jamg`arishi jarayoni kuchayadi.
3. 
Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya 
holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan 
narxnavolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. 
Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab 
chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi 
o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib 
oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan 
ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
Inflyatsiya
yuzaga
chiqish
shakllari
Mahsulotlar
va
xizmatlarga
narxni
o`sishi
natijasida
pulning
qadrsizlanishi
Milliy
pul
birligining
xorijiy
valyutaga
nisbatan
kursini
tushishi
Oltin
va
xorijiy
valyutaning
milliy
valyutadagi
narxini
ko`tarilishi

---

Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir 
emas, balki bir nechta bo`lib o`zaro mahkam bog`langan bo`ladi va narx-navoning 
ko`tarilib borishi bilangina namoyon bo`lib qolmaydi, balki narx-navoni 
boshqarilishiga ham bog`liq bo`ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari 
ajratiladi:
1. 
Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy 
tengsizlik doimiy ravishda narx-navoning ko`tarilib borishi bilan ifodalanadigan 
bo`lsa, bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya 
bozor mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba`zi bozorlarda ko`tarilishi bilan bir 
vaqtda boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan 
iboratki, bozor mexanizmlari o`z ta`sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga 
baholar to`g`risidagi ma`lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari 
surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag`batlntirib boradi.
2. 
Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda 
bo`ladiki, bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo ma`muriy 
tarzda davlat tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy 
maqsad, davlat tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» 
darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o`sishi 
kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar 
aholi pul mablag`lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo`lmasligi holatlari 
paydo bo`ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning 
narxnavosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi. Yashirin 
inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan 
ma`muriy 
nazorat 
o`rnatishdir. 
Buning 
natijasida 
bozor 
mexanizmi 
deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi 
davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga 
bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, 
inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.

---

 Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy 
iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga 
chiqishining quyidagi o`rtta omillari mavjud:
- qog`oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq 
monopoliyasi;
- hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini 
ortishi; 
- kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining 
ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati;
- iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar 
ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya) 
holatining mavjudligi.
Biz yuqorida ta`kidlab o`tgan omillar nafaqat o`zaro bog`liq, balki ular talab 
va takliflarning o`sishi yoki pasayishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi.
Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan 
quyidagi turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar 
inflyatsiyasi, kredit inflyatsiyasi, import bilan bog`liq inflyatsiyasi, kutilayotgan 
inflyatsiyasi.
Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida 
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narxnavoning 
o`sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi korxonalar 
tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya qilish bilan bir 
vaqtda ulardan to`liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi. Buning natijasida 
barcha ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan maxsulotlarning narx-
navosini o`sishi amalga oshiriladi.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo`jalik 
sub`ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar 
hamda ko`rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o`sadi. Odatda, talab inflyatsiya 
aholining to`liq ish bilan ta`minlangan holatda yuzaga chiqadi. Aholining 
daromadlarinig tez sur`atda o`sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan ishlar va 

---

ko`rsatiladigan xizmatlari bo`lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda talabnig har 
qanday o`sishi narx-navoning o`sishiga olib keladi.
Xarajatlar inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi xom-ashyo va energetik 
resurslarga bo`lgan xarajatlarning o`sishi tufayli ishlab chiqariladigan mahsulotlar 
va bajariladigan ishlarning narx-navosini o`sishi natijasida yuzaga chiqadi. 
Xomashyo va energetik resurslarga bo`lgan dunyo narxlarini ko`tarilishi hamda 
xorijiy valyutaga nisbatan milliy valyuta kursini pasayishi xarajatlar 
inflyatsiyasining yuzaga chiqishini asosiy sabablari hisoblanadi. Xarajatlar 
inflyatsiyasida ma`lum bir mahsulotning narx-navosini o`sishi avtomat ravishda 
boshqa mahsulotlar narxnavoni o`sishiga olib keladi. Masalan, neft` mahsulotlariga 
bo`lgan dune bahosinig o`sishi natijasida unga bevosita bog`liq mahsulotlar, 
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlar narx-navosi o`sib ketadi. 
Xarajatlar inflyatsiyasi taklif inflyatsiyasiga o`xshash, lekin bu inflyatsiyada ba`zi 
xarajatlarning o`sishi aniq olingan mamlakat iqtisodiyotiga bevosita bog`liq 
bo`lmagan holatlarda yuzaga chiqishi mumkin.
Kredit inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba`zi 
mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi 
natijasida yuzaga chiqadi. Markaziy bank tijorat binklari uchun. Yuqori darajadagi 
qayta moliyalashtirish stavkasining o`rnatilishi natijasida xo`jalik sub`ektlariga 
beriladigan kredit qimmatlashadi. Xo`jalik sub`ektlari olingan kredit va u bo`yicha 
foizlarni o`zlari ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda ushbu 
holat mahsulotlar narx-navosini ko`tarilishiga sabab bo`ladi.
Import bilan bog`liq inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan 
mamlakatga tashqi omillar asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import 
qilinadigan mahsulotlarga bo`lgan narx-navoning ko`tarilishi natijasida ba`zi 
mahsulotlarga bo`lgan narx-navolar zanjir tarzida ko`tarilishi mumkin.
Kutilayotgan inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib 
borilayotgan pul-kredit va byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun inflyatsiyaning 
tahliliy darajasi belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi.