Farg`ona politexnika instituti Energetika fakulteti etvaE yo`nalishi 42-21 guruh talabasi Murodov Nurmuhammadning fizika fanidan Mustaqil ishi

Farg`ona politexnika instituti Energetika fakulteti ETvaE yo`nalishi 42-21 guruh talabasi Murodov Nurmuhammadning fizika fanidan Mustaqil ishi

•  
• Magnit induktsiya oqimi va magnetiklar
• Reja:
• Magnit induktsiya.
• Magnit maydoni va uning tavsifi.
• Magnetiklar haqida umumiy malumot.

Magnit induksiya (magnit induksiya vektori) — magnit maydonning asosiy tavsifi boʻlgan vektor (v)’, uning kattaligi va yoʻnalishi magnit maydonning unda joylashtirilgan tokli oʻtkazgichga taʼsiri bilan aniqlanadi. Magnit induksiya alohida elektronlar va boshqa elementar zarralar hosil qilgan mikroskopik magnit maydonlar yigʻindi kuchlanganligining oʻrtacha qiymatini ifodalovchi magnit maydonning asosiy tavsifi. Magnit maydonning Magnit induksiya vektorini magnit maydon kuchlanganligi N vektori va magnitlanganlik vektori J orqali ifodalash mumkin. SGS birliklar tizimida Magnitlanganlik hajm birligining magnit momentksh ifodalaydi
Vektormagnit induksiya, magnit oqim zichligi Yoki oddiygina magnit maydon B,u uchta o'ziga xos xususiyatga ega: raqamli qiymat bilan ifodalangan intensivlik, yo'nalish va kosmosning har bir nuqtasida berilgan tuyg'u. Uni sof sonli yoki skaler miqdorlardan ajratish uchun qalin harflar bilan ta'kidlangan.
O'ng bosh barmoq qoidasi yuqoridagi rasmda ko'rsatilgandek, tok o'tkazuvchi simdan kelib chiqadigan magnit maydonning yo'nalishini va yo'nalishini topish uchun ishlatiladi.
O'ng qo'lning bosh barmog'i oqim yo'nalishini ko'rsatishi kerak. Keyin qolgan to'rt barmoqning aylanishi shaklini bildiradi B, bu rasmda kontsentrik qizil doiralar bilan ifodalangan.
Bunday holda, manzil B u sim bilan konsentrik aylana uchun teginsel va u soat sohasi farqli o'laroq.
Magnit induksiyaBXalqaro tizimda Tesla (T) o'lchanadi, ammo uni Gauss (G) deb nomlangan boshqa birlikda o'lchash tez-tez uchraydi. Ikkala birlik ham Nikola Tesla (1856-1943) va Karl Fridrix Gauss (1777-1855) sharafiga elektr va magnetizm faniga qo'shgan ulkan hissalari uchun nomlangan.
Magnetiklar —moddalarning magnit xususiyatlari urganilayotganda barcha moddalarga tatbiq qilinadigan va umumiy nom bilan aytiladigan, shuningdek, magnitlanish qobiliyatini izohlaydigan atama. Moddaning magnit qabulchanligi % ning qiymatiga qarab, diamagnetiklarga (% < 0, q. Diamagnetizm), paramagnetiklarga (x > 0; q. Paramagnetizm) va ferromagnetiklarga (x " 1, Q. Ferromagnetizm) boʻlinadi. Moddaning, shuningdek, antiferromagnetik (qarang Antiferromagnetizm) xili ham bor.
Elektr toklari bir–biri bilan uzaro ta’sirlashadi. Tokli utkazgichlar orasidagi uzaro ta’sir magnit ta’sir deyiladi. Tokli utkazgichlarning bir–biriga ta’sir kiladigan kuchlari magnit kuchlar deyiladi. Parallel utkazgichlarning xar birining birlik
uzunligiga tugri keluvchi uzaro ta’sir kuchi ulardagi i 1 va i 2 toklarga tugri proportsional va ular orasidagi l masofaga teskari proportsional bi ifo 2 124pmq; m G’ n
o710 4-Ch p q m bulishi kerak
Bio va Savar tajribalarining natijalarini analiz kilib, istalgan tokning magnit maydonini tokning aloxida elementar bulaklari xosil kilgan maydonlarning
vektor S sifatida xisoblash mumkinligini anikladi. Laplas uzunligi dl bulgan tok elementi xosil kilgan maydonning magnit induktsiyasi uchun: 3) , (rr dl ik dB q bu erda: k–proportsionallik koeffitsenti. i–tok kuchi. rr–tok elementidan B dr aniklanayotgan nuktaga yunalgan vektor. r–shu vektorning moduli. V–magnit induktsiyasi deb ataladi.
dB vektor dl elementdan va maydon xisoblanayotgan nuktadan utuvchi tekislikka perpendikulyar yunalgan. l dr atrofida B dr yunalish buyicha aylanish dl bilan ung vint koidasi orkali boglangan
Faradey induksiya qonuni va Lenz qonuni
Asosiy maqola: Faradey induksiya qonuni
Elektromagnitning uzluksiz elektr toki bilan o'tadigan uzunlamasına kesmasi. Magnit maydon chiziqlari ko'rsatiladi, ularning yo'nalishi o'qlar bilan ko'rsatilgan. Magnit oqim "maydon chiziqlarining zichligi" ga to'g'ri keladi. Magnit oqimi shunday qilib elektromagnitning o'rtasida eng zich va uning tashqarisida eng zaif bo'ladi.
Faradey induksiya qonuni magnit oqimi ΦB simli ilmoq bilan o'ralgan kosmik mintaqa orqali. Magnit oqimi a bilan belgilanadi sirt integral:[12]
Magnit maydoni tokka kursatadigan ta’siriga karab paykaladi. Magnit maydonini tokga ta’sirini aniklashda 2 ta tokli utkazgichning uzaro ta’sir kuchi, ya’ni Amper konunidan foydalanamiz,
Demak, Amper tomonidan aniklangan konunga asosan magnit maydonida tok elementi dl ga ta’sir etuvchi F bu erda: k–proportsionallik koefitsenti. i–tok kuchi. B, dl –element joylashgan nuktadagi magnit induktsiyasi. a q sin kiBdl dF d va B vektorlari orasidagi burchak. Bu kuch l dr va vektorlar yotgan tekislikka perpendikulyar yunalgandir. Tokka ta’sir etuvchi kuchning yunalishini chap kul koidasidan foydalanib aniklash mumkin. Agar chap kulning kaftiga Br vektor kiradigan kilib kuysak va uzatilgan 4 ta barmokni tok yunalishi buyicha joylashtirsak, u xolda ochilgan bosh barmok kuchning yunalishini kursatadi. Bizga biror uzunlikdagi utkazgich berilgan bulsin, S utkazgichning kundalang kesimi yuzasi Bio – Savar – Laplos konuni ifodasidan foydalanamiz unga kura sin Tok zichligi ifodasiga kura bu ifodani xar ikki tomonini xam l ga kupaytirib kuyidagi munosabatni xosil kilish mumkin,
1831 yilda ingliz fizigi Faradey magnit maydoni Elektr toki xosil kiladimi? degan savol yuzasidan tajriba utkazdi. Tajribani utkazish uchun Faradey 2 ta simli galtak oladi va ulardan
Galvanometr ulaydi. Kuyidagi tajribalar kilingan:
1.Kalit ulangan 1-chi galtakni
2-chi galtakka kiritadi va chikaradi, ayni kiritish va chikarish vaktida Galvanometr tokni kursatadi.I-galtak II-galtakni ichida turgan vaktda galvanometr tokni kursatmas ekan.
I-galtak II-galtakka kiritilib kalitni uzib ulagan vaktda galvanometr tokni kursatar ekan. 3.I-galtak II-galtakni ichiga kiritilib reostatni u yok bu yokga surilsa galvanometr tokni kursatar ekan. 4.Fakat I-galtakni uziga magnittayokchasini kiritish yoki chikarish vaktida galvanometr tok xosil bulganligini kursatdi. 5-galtakni I I- galtakka yakinlashtirganda eki uzoklashtirgandagalvanometr tokni kursatar ekan. Shunga uxshash tajribalar natijalari asosida Faradey elektromagnit induktsiya konunini kashf kildi. Bu konun kuyidagicha ta’riflanadi
Yopik konturda xosil bulgan induktsion E.Yu.K. shu kontur bilan chegaralangan yuza orkali utayotgan magnit induktsiya okimining uzgarish tezligiga proportsional, ya’ni Tajriba davomida II-chi galtakda Induktsion E.Yu.K. xosil bular ekan. Galtaklarni bir-biriga kiritishda galvanometr bir to- monga,chikarishda esa ikkinchi tomonga ogar ekan, shuning uchun formulada “-“ ishorasi ishlatiladi. Yukoridagi tajribalar asosida Faradey kuyidagicha xu-losa kiladi. Xulosa; Magnit maydoni xam elektr tokini vu-judga keltirar ekan. SI sistemasida kq1, CGC sistemasida esa kqs1 ga teng bulgan kattalik. Galtakka uralgan simda xosil bulgan induktsion tokning yunalishini galvanometr strelkasining ogishiga karab aniklash mumkin. Magnit kutbini galtakka yakinlashtirganda galtakning magnitga yakin uchida shu kutib bilan bir xil kutib xosil buladi, magnitning kutbini galtakdan uzoklashtirganda esa galtakning kutbga yakin uchida karama-karshi ishorali kutb xosil buladi. Galtakda bunday magnit kutibining xosil bulishi induktsion tokning magnit maydoni doimiy magnitning xarakatiga karshilik kilishini kursatadi. Bu tajribalarni 1834 yilda Lents utkazdi. Tajriba na-tijalarini umumlashtirib u induktsion tokning yunalishini aniklash koidasini topdi. Bu konun uning sharafiga Lents koidasi deb atalib u kuyidagicha ta’riflanadi
Uzinduktsion elektr yurituvchi kuch euz Faradeyning elek-tromagnit induktsiya konuniga binoan kuyidagicha ezish mumkin
Ikkinchi tomondan magnit induktsiya okimi F utkazgichdan okaetgan tok kuchi I ga proportsionaldi FqLI bunda, L -konturning induktivligi eki induktsiya koeffitsenti deyiladi. FqLI dan LqF Yukoridagi ifodalardan foydalangan xolda fodani xosil kilamiz. Bu ifoda uzinduktsiya xodisasining matematik ifodasi bulib, u kuyidagicha ta’riflanadi. Konturda xosil bulgan uzinduktsion elektr yurituvchi kuch utkazgichdan utaetgan tok uzgarish tezligining teskari ifodasiga proportsionaldir. Konturning induktiligi deb, konturdagi tok vakt birligi ichida bir birlikka uzgarganda xosil bulgan uzinduktsion elektr yurituvchi kuchga mikdor jixatdan teng bulgan fizik kattalik-ka aytiladi. Konturning induktivligi uning shakli, ulchamligi va mu-xitning magnit singdiruvchanligiga boglikdir. Masalan biror muxitda joylashgan galtakning induktivligi undagi simlarning uramlar soni N ga, uning uzunligi l ga, kundalang kesim yuzi S ga va galtak uzagining magnit singdiruvchanligi m ga boglik bulib, u kuyidagiga teng
ADABIYOTLAR
1. I.V.Savelev « Umumiy fizika kursi», t. I, II, II, T.Ukituvchi, 1970-80 yillar.
2. R.I.Grabovskiy «Fizika kursi», T.Ukituvchi, 1973.
3. O.Axmadjonov «Fizika kursi. Mexanika va molekulyar fizika», T.Ukituvchi, 1981.
4. O.Axmadjonov «Fizika kursi. Elektr va magnetizm», T.Ukituvchi, 1981.
5. O.Axmadjonov «Fizika kursi. Optika, atom va yadro fizikasi», T.Ukituvchi, 1983.
6. S.P.Korolev «Fizika kursi.», T.Ukituvchi, 1985.
7. www.ziyonet.uz