2. Diod. Solenoidning o’qi bo”ylab magnit maydon kuchlanganligi

Mirzo Ulug’bek nomidagi
O’zbekiston Milliy universiteti
Fizika fakulteti 4-kurs F 19 03 guruh
talabasi Otaboyev Isfandiyorning
tayyorlagan taqdimoti

Mavzular:

1.Gazlarda elektir toki.
2.Diod.
3. Solenoidning o’qi bo”ylab magnit maydon kuchlanganligi .
4. O‘zgaruvchan elektir toki.
5. O’tkazuvchanlik elektir toki.
1. Gazlarda elektir toki. Barcha gazlar normal sharoitda yaxshi izolyator bo‘ladi. Buning sababi ularda erkin harakatlanuvchi elektr zaryadlarining yo‘qligidir. Biroq biror sababga ko‘ra, gazda erkin zaryadlar paydo bo‘lsa, u o‘tkazgich bo‘lib qoladi. Gaz orqali elektr toki o‘tish hodisasi gaz razryadi deb ataladi. Odatdagi sharoitlarda gazlar neytral atom va molekulalardan iborat bo‘ladi. Isitish yoki nurlanish ta’siri natijasida bir qism atomlar ionlashadi — neytral atomlar musbat ion va elektronga ajraladi. Bu jarayon ionlashish deb, ionlashishni yuzaga keltiruvchi tashqi ta’sir esa ionlagich deb ataladi. Gazlarda razryad hodisalarini kuzatish uchun quyidagi tajribalarni o‘tkazamiz (103- rasm). Musbat va manfiy zaryadlangan A va K plastinkalar orasidagi gaz I ionlagich ta’sirida bo‘lsin. Bu ikki plastinka orasidagi kuchlanish P potensiometr yordamida boshqarilib, ular orasida kuchli maydon hosil qilinadi. Gazlarning ionlanishida hosil bo‘luvchi tok juda kichik bo‘lganligidan, zanjirga sezgir G galvanometr ulangan. Kuchlanish juda kichik bo‘lganda galvanometr deyarli ko‘rsatmaydi. Demak, tok kuchi nolga teng. Kuchlanish ortishi bilan tok ma’lum qiymatgacha chiziqli bog‘lanishda ortib boradi.
Ionlagichlar ta’sirida gazlar oson ionlashadi. Bunda ba’zi molekulalar shunchalik tez harakatlanadiki, hatto ular boshqa molekulalar bilan to‘qnashish natijasida ionlarga ajraladi. Òemperatura qanchalik yuqori bo‘lsa, ionlar shuncha ko‘p hosil bo‘ladi. Ionlashish natijasida atomdan ajralib chiqqan elektron biror muddat erkin qoladi yoki darhol gazning neytral molekulalaridan biri bilan birlashib, bu molekulani manfiy ionga aylantiradi. Binobarin, ionlashgan gazda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlar bo‘ladi. Shunday qilib, gazlarda metallarda bo‘ladigan elektron o‘tkazuvchanlik bilan elektrolitlarda bo‘ladigan ionli o‘tkazuvchanlik birga qo‘shiladi. Demak, gazlar elektron-ionli o‘tkazuvchanlikka ega. Molekula yoki atomdan bitta elektronni ajratib chiqarish uchun ionlagich ma’lum ish bajarishi kerak, bu ish ionlashish ishi deb ataladi. Ko‘pchilik gazlar uchun uning qiymati 5 dan 25 eV gacha yetadi. Gazda ionlashish bilan birga ionlarning rekombinasiya jarayoni ham boradi. Natijada ionlarning ma’lum konsentrasiyasi bilan xarakterlanuvchi muvozanat holat qaror topadi, ionlarning bunday konsentrasiyasi ionlagichning quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. (Ionlagichning quvvati shu ionlagichning gazning birlik hajmida vaqt birligi davomida hosil qilgan ionlar jufti bilan xarakterlanadi.
2. Diod. Diodning ishlash prinsipi bilan tanishish uchun sxemasi 111rasmda keltirilgan zanjir tuzamiz. Bu sxemada B k— katodni cho‘g‘lantirish uchun tok beruvchi batareya, uni cho‘g‘lantirish batareyasi deb ataladi. B a —anod bilan katod orasida kuchlanish hosil qiluvchi batareya, uni anod batareyasi deb, elektrodlar orasidagi kuchlanishni esa anod kuchlanishi ( U a) deb ataladi. Anod, galvanometr, anod batareyasi, katoddan iborat zanjir anod zanjiri deb, shu zanjirdagi tokni esa anod toki ( I a) deb ataladi. Katod, cho‘g‘lantirish batareyasi, reostatdan iborat zanjir cho‘g‘lanish zanjiri yoki katod zanjiri deb, undan oqayotgan tokni cho‘g‘lanish toki ( I ch) deb ataladi. 111- rasmda tasvirlangan elektr sxemada K katod B k katod cho‘g‘lantirish batareyasi tomonidan hosil qilingan tok bilan qizdiriladi. Reostat R 1 yordamida cho‘g‘lanish tokini boshqarib, katodning cho‘g‘lanish temperaturasini o‘zgartirish mumkin. Anod kuchlanishining kattaligini R 2 reostat yordamida o‘zgartirib voltmetr yordamida, anod toki galvanometr yordamida o‘lchanadi. Agar katod cho‘g‘lanishini birday saqlagan holda anod tokining anod kuchlanishiga bog‘lanishi olinsa, u holda 112- rasmda tasvirlangan tutash egri chiziq hosil bo‘ladi. Ushbu egri chiziq diodning volt-amper xarakteristikasi deyiladi. Anod kuchlanishi nolga teng bo‘lganda termoelektron emissiya tufayli katoddan uchib chiqqan elektronlar uning atrofida manfiy fazoviy zaryadlar — elektronlar bulutini hosil qiladi. Bu bulut katoddan uchib chiqayotgan elekrtonlarni itaradi va ularning ko‘pchilik qismini qaytarib yuboradi. Shunga qaramasdan uncha ko‘p bo‘lmagan juda katta energiyaga ega bo‘lgan elektronlar anodgacha

uchib borishga muvaffaq bo‘ladi, natijada anod zanjiridan kuchsiz tok oqa boshlaydi. Elektronlarning anodga tushishini to‘la to‘xtatish, ya’ni I a = 0 bo‘lishi uchun, anod bilan katod orasiga ma’lum kattalikdagi manfiy kuchlanish berish kerak bo‘ladi. Shuning uchun diodning volt-amper xarakteristikasi noldan boshlanmay, balki koordinata boshidan bir oz chaproqdan boshlanadi.
Agar anod bilan katod orasida elektr maydon hosil qilinsa
( U a>0), u holda elektronlar bulutidagi elekrtonlar anodga qarab harakatlanadi. Kuchlanish ortishi bilan anodga tomon harakatlanuvchi elekrtonlar soni va unga mos ravishda anod toki ham ortadi. Kuchlanishning biror U at qiymatida ayni shu ( Ò 1) temperaturada katoddan uchib chiqayotgan barcha elektronlar anodga yetib boradi. Kuchlanishning keyingi ortishi anod tokini orttirmaydi, ya’ni tok to‘yinish qiymatiga erishadi. Demak, to‘yinish toki muayyan temperaturada katod sirtidan birlik vaqt ichida uchib chiqqan elektronlar soni
bilan aniqlanad i. Binobarin, to‘yinish tokini oshirish uchun katodning cho‘g‘lanish temperaturasini ko‘tarish kerak. 112- rasmda diodning katodning ikki xil cho‘g‘lanish temperaturasidagi volt-amper xarakteristikasi berilgan, bunda Ò 2> Ò 1. Diodning (va boshqa lampalarning) volt-amper harakteristikasi to‘g‘ri chiziqli emas (112- rasmga qarang), shuning uchun elektron lampalarda tokning o‘zgarish qonuniyatlari Om qonuniga bo‘ysunmaydi. Bu hol lampaning o‘tkazuvchanligi doimiy bo‘lmay, balki uning ishlash rejimiga (tolaning cho‘g‘lanish temperaturasiga, anodga qo‘yilgan kuchlanishga) bog‘liqligi bilan tushuntiriladi. Elektron lampaning faqat cho‘g‘langan katodi elektronlar chiqaradi, shuning uchun lampaning katodi anod batareyasining manfiy qutbiga ulangandagina anod zanjirida tok mavjud bo‘ladi. Qo‘yilgan kuchlanishning qutbli o‘zgartirilganda barcha elektronlar katodga qaytadi. Demak, diod bir tomonlama tok o‘tkazish xususiyatiga ega ekan, undan o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilashda foydalaniladi. Bunday maqsad uchun mo‘ljallangan diod kenotron deb ataladi.
3. Solenoidning o”qi bo”ylab magnit maydon kuchlanganligi
Solenoid deb, juda ko‘p sondagi bir biriga zich qilib o‘ralgan tokli o‘tkazgichlardan iborat bo‘lgan silindrik g‘altakka aytiladi. Solenoidni bir xil radiusli ketma-ket ulangan aylanma toklar sistemasi deb ham qarash mumkin.
77-rasm
Solenoiddan tok o‘tganda hosil bo‘lgan magnit maydoni 71 v) rasmda ko‘rsatilgan. Biz to‘la tok mavzusida bu mavzuga yana qaytamiz, shuning uchun uning maydonini hisoblashni xozir batafsil qarab o‘tirmaymiz, sababi solenoidning magnit maydoni induksiyasi va kuchlanganligini Bio-Savar -Laplas qonuni orqali hisoblash ancha murakkabdir. Bio-Savar-Laplas qonunidan foydalanib solenoid ichidagi magnit maydon induksiyasini toppish formulasini keltiramiz. Solenoid uzunligi uning diametridan juda katta bo‘lgan holda solenoid ichidagi yoki o‘qidagi nuqtadagi magnit maydon induksiyasi quyidagiga teng:
B =µµ̥IN/l=µµ̥I ( 1 )
Bu yerda I – g‘altakdagi tok kuchi, l – g‘altak uzunligi, N – o‘ramlar soni, n=N/l - g‘altak uzunligiga to‘g‘ri keluvchi o‘ramlar soni. Magnit maydon kuchlanganligini hisoblashning juda ko‘p usullari mavjud. Masalan, vektor potensial usuli, to‘la tok usuli, Gauss usuli va hakoza. Bu usullardan biz tegishli joylarda foydalanamiz.
Cheksiz uzunlikdagi solenoidning maydoni. 77-V) rasmda real solenoid maydonining kuch chiziqlari keltirilgan. Agar solenoidni cheksiz uzunlashtirib borilsa, u vaqtda magnit induksiya chiziqlari solenoid ichida «to‘g‘rilanib boradi», solenoid o‘qiga parallel bo‘lgan to‘g‘ri chiziq shakliga yaqinlashadi, solenoiddan tashqarida maydon nolga teng bo‘ladi. Ana shunday cheksiz uzunlikdagi solenoidning ichki qismidagi magnit induksiyasini hisoblaymiz, Sirkulyatsiya teoremasini qo‘llaymiz.
Bu teoremadan L kontur o‘rniga ACEF to‘g‘ri burchakli konturni olamiz, uning AC tomonlari uzunligi maydon izlanayotgan

Formuladan ko‘rinadiki, magnit induksiya nuqtaning holatiga bog‘liq emas, solenoid ichida maydon bir jinslidir. Bunday maydon uzunligi ko‘ndalang kesimidan juda katta bo‘lgan real solenoidda ro‘y beradi (solenoid cheti yaqinidagi maydon bunga kirmaydi). Solenoidning tashqarisida maydon bo‘lmaydi. Ichida bir jinsli maydon bo‘lgan uzun solenoid elektrostatikadagi yassi kondensatorga mos keladi.
Demak, to‘la tok qonuni va Sirkulyatsiya teoremasi simmetriyaga ega bo‘lgan tokli o‘tkazgichlarning magnit maydonlarini hisoblash mumkinligini ko‘rsatadi. Bu jihatdan u elektrostatikadagi Gauss teoremasiga aynan o‘xshashdir.
4. O‘zgaruvchan elektir toki. Elektr energiyasi boshqa turdagi energiyalarga qaraganda hech shubhasiz katta afzalliklarga ega. Uni simlar orqali deyarli energiya isrof qilmasdan uzoq masofalarga uzatish mumkin, iste’molchilar o‘rtasida taqsimlash qulay. Eng muhimi, bu engergiyani oddiygina qurilmalar yordamida energiyaning boshqa turlariga: mexanik energiyaga, ichki energiyaga (jismlarning isishi), yorug‘lik energiyasiga va shu kabi energiyalarga aylantirish mumkin.
O‘zgaruvchan tokning o‘zgarmas tokka nisbatan shunday afzalligi borki, uning kuchi va kuchlanishini deyarli energiya yo‘qotmasdan juda keng chegaralarda o‘zgartirish (transformatsiyalash) mumkin. Ko‘pgina elektrotexnik va radiotexnik qurilmalar uchun o‘zgaruvchan tokni ana shunday o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Lekin elektr energiyasini uzoqqa uzatishda kuchlanish va tokni transformatsiyalash ayniqsa zarurdir.
Elektr tokini generatorlar ishlab chiqaradi. Generator biror turdagi energiyani elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilmadir.
Hozirgi vaqtda o‘zgaruvchan tokning elektromexanik induksion generatorlari eng muhim o‘rin tutadi. Bu generatorlarda mexanik energiya elektr energiyasiga aylantiriladi. Ularning ishlash prinsiplari elektromagnit induksiyasiga asoslangan. Bunday generatorlarning tuzilishi uncha murakkab emas. Shu bilan birga ular yetarli darajada yuqori kuchlanishda kuchli tok hosil qilish imkonini beradi.
Elektr ta’minoti sistemasiga energiya manbalari, kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi podstansiyalar, elektr uzatish va taqsimlash liniyalari, elektr tarmoqlari va boshqa yordamchi qurilmalar kiradi.
Elektr energiyasini asosan, elektr stansiyalarida o‘rnatilgan uch fazali generatorlar ishlab chiqaradi.
Texnikada va amaliyotda o‘zgaruvchan tok ko‘p ishlatiladi, chunki o‘zgaruvchan tokni ishlab chiqarish va ishlatish qulay. Kengroq ma’noda aytganda, yo‘nalishi va miqdori jihatidan o‘zgaradigan har qanday tok o‘zgaruvchan tok deb ataladi. Ammo elektrotexnikada, ko‘pincha, davriy o‘zaruvchi toklar o‘zgaruvchan tok deb ataladi. O‘zgaruvchan tok, ya’ni davriy deb ataladi, chunki vaqt o‘tishi bilan tokning o‘zgarishi takrorlanadi. Tokning o‘tish vaqti o‘zgaruvchan tokni davri deyiladi. Ular ichida eng oddiysi va qulayi sinusoidal toklardir. O‘zgaruvchan tok, ya’ni sinusoidal deb ataladi, chunki tokning o‘zgarishi vaqtga nisbatan sinus qonuniga muvofiq ro‘y beradi.
Ii O‘zgaruvchan tokning bitta to‘la o‘zgarishi sikl deb aytiladi. Bitta siklning davom etish vaqti davr deyiladi. Bir sekund ichida bo‘lgan sikllar soniga o‘zgaruvchan tok chastotasi deyiladi.
Barcha elektrostansiyalarda hosil bo‘lgan o‘zgaruvchan tokning chastotasi f=50 Gs ga teng. Masalan, agar f=50 Gs teng bo‘lsa, u paytda bir sekund ichida EYUKni yoki tokning o‘zgarishini 50-ta to‘la sikllari ro‘y beradi.
O‘zgaruvchan tok yana siklik yoki davriy chastotasi ω bilan harakterlanadi. ω,f va T orasida bog‘lanishlar quyidagi formulalar bilan berilgan
ω = 2πf (1) (2)
O‘zgaruvchan tok o‘zining oniy qiymatlari bilan, ya’ni tok kuchining, kuchlanishni va EYUKni oniy qiymatlari bilan harakterlanadi. Tok kuchi vaqt bo‘yicha sinusoidal o‘zgaradi:
i = JmSin(ωt+α₀) (3)
Tokning ixtiyoriy paytdagi bu qiymatiga o‘zgaruvchan tokning oniy qiymati deyiladi. Tokning Jm eng katta qiymatiga o‘zgaruvchan tokning amplituda qiymati deyiladi (1-rasm).
O‘zgaruvchan tok manbaining EYUKsi ε yoki tashqi zanjir qismidagi kuchlanishi u ham, tok kuchi singari sinusoidal qonuniyatga bo‘ysinadi:
ε = Ε_m Sin(ωt+α₀) (4)

u = U_m Sin(ωt+α₀) (5)

(3), (4), (5) formulalardan ko‘rinadiki, EYUKning faza o‘zgarishi bilan tok kuchi, kuchlanishning faza o‘zgarishi bir xildir.
O‘zgaruvchan tokni o‘lchashi uchun uning o‘rtacha issiqlik ta’sirini o‘zgarmas tokning issiqlik ta’siri bilan taqqoslashiga asoslangan.
O‘zgarmas tok t=T vaqt ichida R qarshilikka ega bo‘lib Q₁ issiqlik ajratadi.
Q₁ = J² RT (6)


O‘zgaruvchan tok ham shu vaqt ichida R qarshilikdagi Q₂ issiqlik ajratadi:
t = T vaqt ichida o‘zgarmas va o‘zgaruvchan toklar bir xil issiqlik miqdorini ajratadilar va shuning uchun:


Q₁ = Q₂ (8) cos2ωtdt = 0, chunki cos 2ωt funksiyasining T bir davr ichidagi qiymati nolga teng. Shuning uchun tok kuchi effektiv yoki ta’siriy qiymati quyidagiga teng bo‘ladi:
Shunday qilib, sinusoidal o‘zgaruvchan tok uchun tok kuchining effektiv qiymati amplituda qiymatidan 2 marta kichik bo‘ladi.
Xuddi shuningdek, EYUK va kuchlanishning effektiv qiymatlari ham amplituda qiymatlaridan 2 marta kichik bo‘ladi.
O‘tkazgichda birday vaqt ichida o‘zgaruvchan tok ajratgan issiqlikka teng issiqlik ajrata oluvchi o‘zgarmas tokning tok kuchi J_eff ga o‘zgaruvchan tokning ta’sir yoki effektiv qiymati deyiladi.
Amalda o‘zgaruvchan toklar tok kuchi, EYUK va kuchlanishning faqat effektiv qiymatlari bilan harakterlanadi. Masalan, odatdagi tok tarmog‘i 220 V li effektiv kuchlanishdan iborat bo‘lib, uning amplitudasi, ya’ni kuchlanishning eng maksimal qiymati 310 V ga teng bo‘ladi.
O‘zgaruvchan tok zanjirlari o‘zgarmas tok zanjirlaridan farq qiladilar, chunki o‘zgaruvchan tok zanjirida tok kuchini, kuchlanishni va EYUK ni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi ro‘y beradi.
O‘zgaruvchan tok zanjirlari quyidagi zanjirlardan tashkil topgan:
Aktiv qarshilikli (rezistorli) o‘zgaruvchan tok zanjiri.
Elektr energiyani befoydali yuqotishiga olib keladigan qarshilik aktiv yoki rezistorli deyiladi va quyidagi formuladan hisoblanadi:
Shuningdek, agar o‘zgaruvchan tok zanjirida R, X_L, X_c qarshiliklar ketma-ket ulangan bo‘ladi. Agar o‘zgaruvchan tok zanjiriga ketma-ket ulangan induktivlik va sig‘im qarshiliklar bir xil, ya’ni X_L=X_c bo‘lsa, u paytda to‘la reaktiv qarshilik, ya’ni X=X_L-X_c nolga teng bo‘ladi, shuning uchun tok kuchi va kuchlanishning vektorlari orasida faza siljishi ro‘y bermaydi .
Ushbu ro‘y beradigan hodisa kuchlanish rezonansi deyiladi, chunki g‘altakdagi kuchlanishning qiymati U_L va kondensatordagi kuchlanishning qiymati U_c tarmog‘idagi kuchlanishning qiymatidan ancha katta qiymatlarga ega bo‘ladilar.
Agar zanjirda kuchlanish rezonansi hodisasi ro‘y bersa, u paytda zanjirda energiya faqat aktiv qarshilikning issiqlik ta’siriga sarflanadi, lekin g‘altak va kondensator oralig‘ida energiya almashishi ro‘y beradi. Buning natijasida, agar kondensatorning elektr energiyasi kamaysa, g‘altakning magnit energiyasi oshadi, va teskari.
Rezonans sharti U_mL=U_mc dan zanjirga ulangan o‘zgaruvchan tok manbaining rezonans siklik chastotasi ω_rez teng bo‘ladi:
O‘zgaruvchan tok zanjirida ajralgan quvvat tok kuchi va kuchlanishlarning ta’sir (effektiv) qiymatlariga hamda tok bilan kuchlanish orasidagi fazaning siljishiga bog‘liq bo‘ladi.
bunda φ- faza siljishi bo‘lib, cos φ – quvvat koeffitsiyenti deyiladi.
o‘zgaruvchan tok zanjirida ajralgan quvvat cos φ ga bog‘liq bo‘lib, bunda ikki xil bo‘lishi mumkin:

1. 
   Agar zanjirda faqat aktiv qarshilik R, ya’ni X_L = 0 va X_c = 0 bo‘lsa, φ = 0 yoki cos φ = 1 bo‘ladi va quvvat maksimal qiymatga erishadi. Zanjirda ajralgan maksimal quvvatga to‘la quvvati deyilib, u esa S harfi bilan belgilanad:
   

S = U_ef · J_ef (40)
S to‘la quvvat voltamper (B · A) larda o‘lchanadi
[S] = 1 B · A
2. Agar zanjirda aktiv qarshilik bo‘lmasa, ya’ni R = 0, u holda
ga yoki cos φ = 0 bo‘lgani uchun (39) formuladan
P = J_ef · U_ef · cos φ = 0
P = J_ef
· U_ef · cos φ = 0
Binobarin, faqat reaktiv qarshilikli o‘zgaruvchan tok zanjirida ajralgan quvvat nolga teng. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin: o‘zgaruvchan tok davrining birinchi yarmida tok manbadan zanjirga o‘tgan energiya davrining ikkinchi yarmida tok manbaiga qaytarilar ekan. Natijada energiya sarf bo‘lmaydi.
O‘zgaruvchan tokni uzatish liniyalarida quvvat koeffitsiyenti muhim ahamiyatga ega, chunki u zanjirda energiyani yo‘qotishini harakterlaydi. Elektr uzatish liniyalarini loyihalashda quvvat koeffitsiyentini yuksaltirishga harakat qilish kerak.
Bizning zamonamizda elektr energiyasi ishlab chiqarish va undan foydalanish darajasi jamiyatda ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib qoldi. Bunda energiyaning eng universal va foydalanish uchun eng qulay turi bo‘lgan elektr energiyasi yetakchi o‘rin tutadi.
Texnikaning barcha asosiy sohalarida chuqur sifat o‘zgarishlari sodir bo‘lmoqda. Masalan, energetikadagi o‘zgarishi organik yoqilg‘i bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalardan atom elektr stansiyalariga o‘tish bilan bog‘langan. Materialshunoslik sohasida bunday o‘zgarishlar odatdagidan tashqari, biroq amaliyot uchun juda muhim xossalarga ega bo‘lgan sun’iy materiallar industriyasini yaratish bilan bog‘liqdir. Transport, qurilish, aloqa hozirgi zamon texnikasining prinsipial jihatdan yangi, yanada unumliroq va takomillashgan sohalari bo‘lib bormoqda.
Sanoat va qishloq xo‘jaligi tobora kompleks avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishga aylanib bormoqda. Kompleks avtomatlashtirish turli-tuman elektron boshqarish va nazorat-o‘lchov qurilmalariga tayanadi, bularsiz avtomatlashtirishni tasavvur qilish mumkin emas. Bu qurilmalarning ilmiy asoslari, shuningdek, ularning amalda ishlatilishi radioelektronika, qattiq jism fizikasi, atom yadrosi fizikasi va hozirgi zamon fizikasining boshqa qator bo‘limlari bilan chambarchas bog‘liqdir.
Energetikadagi o‘zgarishlarga atom energiyasining paydo bo‘lishi sabab bo‘ldi. Atom yoqilg‘isida saqlanadigan energiya zahiralari hali sarflanmagan odatdagi yoqilg‘i energiya zahiralaridan ko‘p marta katta bo‘ladi. Shuning uchun energetik maqsadda atom yoqilg‘isidan foydalanish katta ahamiyatga ega.
Termoyadro elektr stansiyalari kelgusida insoniyatni energiya manbalari haqidagi tashvishdan umrbod xalos qiladi.
Faradeyning birinchi qonuni. 1833 yil M.Faradey elektroliz qonunlarini yaratdi. Faradeyning birinchi qonuni: elektrodda ajralib chiqadigan moddaning massasi m, elektrolitdan o`tgan zaryad miqdori Q ga proportsional.
yoki m=kIt
Elektroqimyoviy ekvivalent proportsionallik koeffitsienti k ga moddaning elektroqimyoviy ekvivalenti deyiladi. U elektrolizda elektrodda ajralib chiqqan modda massasining elektrolit orqali o`tgan zaryad miqdoriga nisbatiga tengdir.
Moddalarning elektroqimyoviy ekvivalenti.
yoki m=kIt
Elektroqimyoviy ekvivalent proportsionallik koeffitsienti k ga moddaning elektroqimyoviy ekvivalenti deyiladi. U elektrolizda elektrodda ajralib chiqqan modda massasining elektrolit orqali o`tgan zaryad miqdoriga nisbatiga tengdir.
Moddalarning elektroqimyoviy ekvivalenti.

MODDA	k, 10^-6 kgG`Kl
Kumush Vodorod Mis Rux	1,118 0,01045 0,3294 0,0388

5. Elektr oʻtkazuvchanlik — tashki elektr maydon taʼsirida moddada elektr zaryadlarning koʻchishini ifodalaydigan tushuncha; jismning elektr tokini oʻtkazish xususiyati va bu xususiyatni miqdoran ifodalaydigan fizik kattalik. Elektr tokini oʻtkazadigan jismlarni oʻtkazgichlar deyiladi. Oʻtkazgichlarda doimo erkin zaryad eltuvchilar — elektronlar va ionlar boʻladi (ana shularning tartibli yoʻnalgan harakatlari elektr toki hisoblanadi). Elektr oʻtkazuvchanlik miqdor jihatdan oʻtkazgichdagi elektr maydon kuchlanganligi bir birlik boʻlganda undan oʻtayotgan tok zichligi bilan aniklanadi.
Yarimoʻtkazgichlar va dielektriklarda elektronlarning zonalarda energetik sathlar boʻyicha joylashishi bir xil, lekin taqiqlangan zonaning kengliligi dielektriklarda kattaroq. Yarimoʻtkazgichlarda elektronlar issiqlik energiyasi hisobiga taqiqlangan zona orqali boʻsh zonaga oʻta oladi.
Tra ortishi bilan bunday oʻtishlar ehtimoli ortadi. Oʻtgan elektronlar metallarda oʻtkazuvchanlik elektronlari turgan sharoitga oʻxshash boʻlgan sharoitda boʻladi va oʻtkazuvchanlikda ishtirok etadi. Dielektriklarda bunday natijaga ancha yuqori trada erishish mumkin. Shunday qilib, yarimoʻtkazgichlar va dielektriklarda temperatura koʻtarilgan sari Elektr oʻtkazuvchanlik ortib boradi.

O‘ZGARMAS TOK QONUNLARI
Agar biror sirtdan zaryadlangan zarralar oqimi vujudga kelsa elektr toki mavjud bo’ladi. Elektr toki tok kuchi bilan xarakterlanadi. Tok kuchi shu sirtdan birlik vaqt ichida o’tuvchi zaryad miqdori bilan o’lchanadi.
Elektr toki ham musbat, ham manfiy zaryad tashuvchilarning harakati tufayli yuzaga keladi.
Elektr toki o’tayotgan sirt bo’yicha tekis taqsimlanmagan bo’lishi mumkin. Bu vaqtda yo’nalishi musbat zarralar ko’chishi yo’nalishi bilan mos keluvchi tok zichligi vektoridan foydalaniladi:
bu erda: n - birlik рajmdagi zaryad tashuvchilar soni, v - tezlik.
Vaqt o’tishi bilan tok kuchining qiymati o’zgarmasa bunday tokka doimiy tok deyiladi.
Om 1826 yilda o’tkazgichdan o’tayotgan tok kuchi uning uchlaridagi potensiallar ayirmasiga, yoki U - kuchlanishga to’g’ri proportsional ekanligini ko’rsatdi:
bu erda: R o’tkazgich harshiligi.
O’tkazgich harshiligi o’tkazgich materialiga, uning o’lchamlari va shakliga bog’liqdir. S ko’ndalang kesim yuzasiga ega bo’lgan l uzunlikdagi o’tkazgich harshiligi quyidagiga teng bo’ladi:
b unda ρ - o’tkazgichning materialiga bog’liq bo’lgan kattalik, unga materialning solishtirma qarshiligi deyiladi. , σ -solishtirma o’tkazuvchanlikdir.
O’tkazgichning qarshiligi, shuningdek solishtirma qarshiligi ham temperaturaga bog’liq bo’ladi. Agar 0⁰C temperaturadagi o’tkazgichning qarshiligi R₀ (ρ₀) bo’lsa, t- temperaturadagi qarshiligi (solishtirma qarshiligi):
yoki bo’ladi.
1911 yilda golland fizigi Kammerling-Onnes juda past temperaturalarda