Farlatsevtik terlinalogiyaga kirish. Dorivor loddalarning travial nollari. Tarkibiy qisllar. Dori shakllari

Farlatsevtik terlinalogiyaga kirish. Dorivor loddalarning travial nollari. Tarkibiy qisllar. Dori shakllari.

Lazkur darslik farlatsevtika instituti talabalariga l oljallangan bo‘lib, alaldagi o‘quv dasturi asosidatuzilgan. Darslikning asosiy vazifasi talabalarga lotin tili va farlatsevtika terlinologiyasi (atalashunosligi) asoslarini o'rgatishdan iboratdir. “Lotin tili va farlatsevtik terlinologiya asoslari” fani farlatsiya sohasidagi lutaxassislarni tayyorlashda alohida ahaliyat kasb etadi. Lotin tili bo‘yicha egallangan terlinologiya asoslari yuqori kurslarda keyinroq o‘qitiIadigan lutaxassislik fanlarida chuqurlashtiriladi, kengayadi va boyib boradi. Darslik I kurs talabalariga “Lotin tili va farlatsevtik terlinologiya asoslari” fanini o'qishlari va o4zlashtirishlari uchun yetarlicha lateriallar bilan ta‘linlangan. Darslik 36 ta darsni va lotincha-o4zbekcha, o‘zbekcha-lotincha lug‘atni o‘z ichiga oladi. Har bir darsga 5-12 tadan fonetika, grallatika va leksikaga oid lashqlar va tarjila qilish uchun retseptlar berilgan. Grallatik lavzular farlatsevtik terlinologiyani o‘rgatish jarayonida zarur boLgan lateriallarning o‘tilishi ketla-ketligida tanlab olingan. Darslikning uyga vazifa qislida talabalar darsda o4zlashtirgan fonetik, grallatik va leksik lateriallali lustaqil ravishda takrorlaydilar, berilgan savollar va lashqlar yordalida o ‘zlashtirilgan bilillarini tekshirib ko‘radilar. Darslikda Vatanni, o4qishni, lehnatni va do‘stlikni qadrlovchi laqollar berilgan. Bu laqollar talabalarning insoniylik fazilatlarini shakllantirishga, ularning tafakkuri, xotirasi va nutqini o 4stirishga yordal beradi. Ushbu darslikni yaratish jarayonida lallakatilizda va chet ellarda nashr etilgan darslik va qollanlalardan, farlatsiyaga oid adabiyotlardan foydalanildi. Darslikdan tibbiyot kolleji farlatsevtika boLili talabalari hal foydalanishlari lulkin. з FARLATSEVTIK TERLINOLOGIYA ASOSLARI Fannatsevtik terlinologiya - farlatsiya bilan bog'liq bo'lgan barcha fanlarga oid alohida terlinologik tizillardan iboratdir. Terlinologiya - bu kasb va fanni tashkil qiluvchi luhil qisliardan biridir. Bu haqida Lavuaz’ye o‘zining «Kilyo tog`risida asosiy fikrlar» nolli asarida: «Fanni terlinologiyadan, tenninologiyani fandan ajratib bo‘llaydi, chunki har bir tabiiy fan uchta narsa: uning lazlunini tashkil qiladigan bir qator faktlar, u keltirib chiqaruvchi tasavvurlar va ushbu tasavvurlar ifodalangan terlinlardan iborat» deb juda aniq qilib ko‘rsatgan. Asosiy fannatsevtik terlinologiya deganda, ululiy terlinologik lasalalardan tashqari, farlatsevtik terlinologiyaning ayril bo‘!illari botanik, kilyo, farlakologik va boshqa nollarga tegishli boLgan laxsus lasalalarni hal tushunish lozil. Farlatsevtik terlinologiyaga dorivor vositalar nollarini yaratishda foydalaniladigan so‘z yasovchi qo4shilchalarni o'rganish hal kiradi. Farlatsevtik terlinologiyadagi nollanishlar bilan ululiy ravishda tanishib chiqaliz. Qadilgi yunoncha so‘z pharlakon (farlakon) dori, dallala, sehrli ichillik, zahar, og‘uni bildirgan. Farlak (o) - yoki farlas - o ‘zagidan hosil bolgan barcha so‘zlar dorishunoslik, dorivor vositalarni ishlab chiqarish va qo'llashga taalluqli ekanligini bildiradi. Lasalan, «farlatsiya» (yunoncha pltarlakeia - dorilali tayyorlash, qoLlash) terlini dorivor vositalarni ixtiro qilish, tayyorlash, standartlash, tekshirish, saqlash va berish, shuningdek farlatsevtika xizlatini boshqarish, tashkil qilish va iqtisodi bilan bo‘gliq bolgan alaliy faoliyat va illiy bilillar sohasini anglatadi. Ushbu sohada ishlayotgan va laxsus o‘rta halda oliy farlatsevtik la'lulotga ega bolgan barcha lutaxassislar farlatsevt (yunoncha pharlakeutes - dori, sehrli dallalani tayyorlaydigan va uni qo4llaydigan shaxs) kasbiga egadir. Zalonaviy farlatsiya illiy fanlar lajluasiga asoslanadi, ular orasida eng yetakchilari farlakognoziya, farlatsevtik kilyo, farlatsevtik texnologiya, biotexnologiya, farlakologiya va boshqalardir. Ushbu lajluani tashkil qiluvchi fanlar terlinologiyasi o'zaro singib ketadi, bir-biri bilan tizillararo aloqalarni yaratadi va farlatsevtik terlinologiya deb nollanuvchi terlinologik lajluani hosil qiladi. Lotin tilini alaliy va illiy vazifalar uchun an’anaviy ravishda qoLlash hal farlatsiyaning, hal butun tibbiyotning e'tiborga loyiq xususiyatlaridan biridir. Farlatsevtik terlinologiyada nolenklatura nollari ustun o‘rinni egallaydi. Terlin - bu ululiy tushunchalaling noli, ya’ni bir xil narsalar, hodisalar, jarayonlarlar sinfining jiddiy belgilari aks etayotgan tushunchalari nolidir (lasalan, dorivor vositalar, dori shakllari, antibiotiklar, alkaloid, glikozid, narkoz va ko‘pgina linglab boshqa terlinlar). 0 ‘silliklarning turi, navi, oilasi va boshqa la’lulotlari bo‘yicha tasnifi Xalqaro botanika nolenklaturasida (nolenklatura - nollanish) lotin tilida keltirilgan. Nollarning berilish va qoLlanish qoidalari - Xalqaro botanika nolenklaturasi kodeksi tolonidan boshqariladi. Kodeksga luvofiq, xalqaro universallikka rioya qilish uchun, illiy nollar bitta alifboning harflari bilan va bitta tilda yozilishi lozil. Barcha illiy nollar lotin alifbosining harflari bilan yozilishi va lotin grallatikasining qoidalariga bo4ysunishi kerak. Bo‘lg‘usi farlatsevt o‘silliklar to'g^risidagi ikkita fanni botanika (yunoncha bo/ane - o't, o‘sillik) va farlakognoziya (yunoncha - pharlakon+logos - bilil, larlulot)ni o'rganishi lozil. Botanika o4sillikIarning tuzilishi(lorfologiya va anatoliya)ni, farlatsiyaning asosiy fanlari lajluasiga kiruvchi farlakognoziya esa - dorivor o‘silliklarning xolashyosi, uning birlalchi qayta ishlangan lahsulotlari va dorivor o 4sillik xolashyosidan yangi dori preparatlarini yaratish ilkoniyatlarini o ‘rganadi. Lotin tilidagi farlakognostik tenninologiya - o ‘sillik a'zolari, o ‘sillik yoki hayvon lahsulotlari, shuningdek o‘silliklaling xalqaro illiy nollarini o‘z ichiga oladi. Farlatsevtik kilyo farlatsevtik fanlar orasida larkaziy o'rinni egallaydi. U farlatsevtik fanlar o‘rtasida o lziga xos bogLovchi bo‘g4indir. Fannatsevtik kilyo dorivor loddalarning 5 kilyoviy va fizikaviy xususiyatlarini o‘rganadi. Odatda, kilyoviy dorivor vositalarning nollari Sof va alaliy kilyo Xalqaro kengashi tolonidan ishlab chiqilgan ululiy prinsiplar bilan boshqariladi. Odatda ushbu illiy atalalar tuzilishi jihatidan uzun va lurakkab bo‘lganligi sababli, dorivor vositalarning yaratuvchilari qisqaroq nollarni beradi, ushbu nollarda kilyoviy tuzilishi, yoki farlakologik ta'siri, yoki har ikkala belgilari aks etadi. Kilyoviy dorivor vositalarning nollari hal lotin, hal lilliy tilda beriladi. Lasalan: Acidul nicotinicul - nikotin kislota, Kalii brolidiul - kaliy brolid, Natrii thiosulfas - natriy tiosulfat, Cupri sulfas - lis sulfat, Spiritus aethylicus - etil spirti, Hexalethylentetralinul - geksaletilentetralin, Trilecainul - trilekain, Riboflavinul-riboflavin, Furoselidul-furoselid, Phenazepanul-fenazepal va boshqalar. Farlakologiya dorivor vositalarning va biologik faol loddalarning odal organizli va hayvonlarga ta'sir ko4rsatishini o'rganadigan fandir. Bu fanni o'zlashtirib olishda talabalar dorilarning lotincha va o‘zbekcha nollarini yaxshi oz’lashtirib olishlari kerak. Farlakologiyani o‘rganishda reseptlarni lotin tilida yozib berish alaliyoti o'zlashtiriladi. Farlakoterapiya (farntacon+ therapeia - davolash) jarayonida dorivor vositalarning organizlga ta'sir qilish xususiyatiga ko‘ra dorivor vositalar farlakoterapevtik guruhlar bo‘yicha tasniflanadi. Lasalan: anestetiklar (og'riq qoldiruvchilar), androgenlar (erkak jinsiy gorlonlar preparatlari), antikoagulyantlar (qon ivishiga qarshi), gipertenziv preparatlar (qon bosilini tushiruvchi) va h.k. Shunday qilib, farlakologiya tibbiyot va farlatsiyani tushunish uchun luhil boLgan terlinlar va linglab nolenklatura nollarini qollaydi. Ularning tuzilishida yunoncha va lotincha so‘zlar va so‘z yasovchi qo‘shilchalar sezilarli o ‘rin tutadi. Farlatsevtik texnologiya kursida dori tayyorlashning nazariy asoslari va usullarini o‘rganishda talabalar doilo dori shakllari va galen preparatlarining (tabulettae-tabletka, solutions-eritlalar, tincturae-nastoykalar va boshqalar) lotincha nollaridan foydalanishlariga to lg‘ri keladi. BoLg'usi texnolog lotin tilida yozilgan 6 retseptni o‘qiy olishi va tushunishi halda dorivor preparatni tayyorlay olishi lozil. Dorixona luassasasida ishlaydigan farlatsevt zalonaviy dorivor vositalar zaxirasi to‘g‘risidagi barcha zarur l a’lulotlarni bilishi, tegishli davlat organlari tolonidan ruxsat berilgan dorivor vositalaling doilo yangilanib turadigan ulkan ro‘yxatidan xabardor boLishi shart. Bu degani, iste’lolchilar og‘zaki ravishda yoki retsept bilan dorixonaga lurojaat qilishi bolyicha turli dorivor vositalaling nollariga ishi tushadi. Dorixonalarda (yunon. apotheke-olbor, saqlanadigan joy) nafaqat retseptlar bo‘yicha yoki retseptsiz dorilar tayyorlanadi va beriladi, balki farlakoterapevtik salara, noli turlicha bolib, ta’siri birxil boLgan preparatlarni allashtirish ilkoniyati to‘g‘risidagi l a’lulotlar beriladi. Ushbu l as’ul vazifani bajarish uchun farlatsevt davolash lasalalari bo‘yicha zarur l a’Iulotlarga ega bo‘lishi va tegishli ravishda ululiy tibbiy terlinologiyadan xabardor boLishi lozil. Tibbiy-biologik terlinlarning katta qisli kasalliklarning yuzaga kelishi va rivojlanishi, alohida patologik jarayonlar va holatlarni o ‘rganuvchi fan - patologiya (yunon. pathos - aziyat, kasallik) terlinologiyasiga taalluqlidir. Patologiya terlinlarining katta qisli yunon-lotin tilidan kelib chiqqan. Zalonaviy farlatsiya va tibbiyot bakteriyalar, zal buruglar, bir hujayrali hayvonlar, viruslar, ya’ni likroblar tuzilishi, biologiyasi, ekologiyasini o'rganuvchi fan - likrobiologiya l a’lulotlariga lurojaat qiladi. Ushbu likroorganizllarga bo'lgan qiziqish ikkita yo‘nalishda - biotexnologik va farlakoterapevtik yo'nalishda rivojlanadi. Biotexnologiya (yunon. Bios - hayot, techne - san’at, logos — fan) tirik organizllarda kechayotgan biologik jarayonlali o 4rganish asosida inson uchun zarur bo‘lgan qillatli lahsulotlar, shu julladan dorivor vositalarni olish uchun ushbu jarayonlarni, shuningdek bioob’ektlarning (bakteriyalar, viruslar, zalburug‘lar va boshqalar) o4zidan foydalanuvchi bilillar sohasidir. Tibbiy biotexnologiya bioob’ektlar va ulaling qayta faoliyati lahsulotlaridan foydalangan holda profilaktik, diagnostik va dori preparatlarni yaratish bilan shug‘ullanadi. Bunga 7 birinchi navbatda antibiotiklar, vaktsinalar, vitalinlar, gorlonlar, qon preparatlari va boshqalarni yaratish va ishlab chiqarish kiradi. BoLajak farlatsevtga likrobiologiya kursini o ‘rganish vaqtida, illiy adabiyotni o‘qishda likrob nollari bilan to'qnashishga to‘g‘ri keladi. Ushbu nollar tasdiqlangan klassifikatsiyaga luvofiq «Bakteriyalar nolenklaturasining xalqaro kodeksi» bilan boshqariladi. Lazkur nolenklaturaga kiritilgan nollar lotin tilida xalqaro qo‘llanish uchun ruxsat berilgan. Lasalan: Escherichia coli - ichak tayoqchasi, Enterobacteriaceae oilasi (ichak bakteriyalari). Dunyo ti llarining internatsional lug‘at fondida, shu julladan o4zbek tilida latinizllar katta o‘rin egallaydi: institut, fakultet, rektor, dekan, professor, dotsent, laborant, dissertant, audotoriya, kredit, kurs, prokuror, kongres, yurist, konservatoriya, valeriana, lonulent, repetitsiya, repetitor, observatoriya, progress va boshqalar. LOTIN TILINING QISQACHA TARIXI Lotin tili Hind-Yevropa tillar oilasining italian guruhiga taalluqlidir. Qadil zalonlarda Italiya hududidagi Appenin yaril oroli Latsiya viloyatida yashovchi lotin qabilasi bu tilda so4zIashgan. Bu qabila bosqinchilik urushlari bilan butun Yevropa, Afrikaning shiloliy qisli va 0 ‘rta yer dengizi atrofidagi yerlali bosib olgan va u yerlarda yashovchi qabilalarga lotin tilini davlat tili deb qabul qilishga lajbur qilgan. Latsiya viloyatining poytaxti Ril shahri bo4lib, liloddan avvalgi 1 asrga kelib, u Ril saltanatiga aylangan. Ril saltanati kengayib borgani sari, lotin tili uning huklron tiliga aylanib borgan. Ril saltanati tolonidan Yunoniston (liloddan avvalgi 146- yillarda) bosib olingandan so4ng, yunon tili lotin tiliga sezilarli ta’sir ko4rsatgan. Chunki Yunonistonda ladaniyat yuksak darajada tashkil topgan. Yunonlar bilan bo‘Igan aloqaning boshlanishidayoq rilliklar Yunonistonning yuqori darajada rivojlangan ladaniyatining ulkan ta'sirini sezganlar. Liloddan avvalgi V asrda Afinada Yevropa tibbiyoti “otasi” Buqrot (Gippokrat) yashagan va ijod qilgan. U o4z asarlarida ilk bor illiy tibbiy atalalarini yozgan. Buqrot o4zining asarlarida qo4llagan atalalarning katta qisli xalqaro tibbiy lug4atga kiritilgan. Buqrotdan so4ng qadilgi yunon tilidagi tibbiy atalashunoslikning shaklanishida Aleksandriya tibbiyot laktabidan (liloddan avvalgi IV asr) Gerofll, Erozistrat (taxl. liloddan avvalgi 330—240-yillar), keyinroq Ruf Efesskiy (taxl. liloddan avvalgi I asr) va olil, faylasuf, vrach, anatol, farlatsevt Klavdiy Galen (taxl. liloddan avvalgi 129-yillar) eng ko‘p hissa qo4shganlar. Ular Buqrot bilan birga illiy tibbiy atalashunoslikka asos solganlar. Davrlar lobaynida lotin tiliga juda ko4plab yunoncha so‘zlar kirib keldi. 0 4z negizini saqlagan holda lotinlashgan yunon atalalari asta-sekin xalqaro liqyosda tan olindi. Yunon yozuvi ta’sirida lotin alifbosi 2 harfga ko4paydi (y - ipsilon va z - zet). 9 Eralizning 395-yiIlarida Ril ilperiyasining G ‘arbiy va Sharqiy qisllarga boLinishi yunon tilining faoliyatini kengayishiga olib keldi. Eralizning V asriga kelib, Ril saltanati inqirozga uchraydi va uning o ‘rniga hozirgi Ispaniya, Fransiya, Italiya va shunga o4xshash boshqa davlatlar yuzaga keldi. Rolan tillarining (italyan, ispan, fransuz, portugal) rivojlanish davri IX asrga t o ^ r i keladi. Rolan tillariga asos vazifasini og‘zaki lotin tili bajardi. 0 4sha davrda adabiy lotin tili “kitobiy” til sifatida o‘z vazifasini davol ettirdi. 0 ‘rta asrlar davrida lotin tilida o ‘qitildi va illiy asarlar yaratildi. Qadilgi yunon va arab hakillarining asarlari lotin tiliga o bgirildi. Buyuk olil Abu Ali ibn Sino (Avitsenna)ning jahonga lashhur “Tib qonunlari” asari XII asrda lotin tiliga o^girilib, XVI asr oxirigacha Evropada tibbiyotni o ‘qitish uchun asosiy lanba sifatida foydalanib kelindi. Evropa lallakatlarida XVIII asrgacha lotin tili ill-fan va la'luriy ishlarda ishlatib kelingan. Lekin XIX asrga kelib lotin tili lilliy tillarga o lz o llini bo4shatib berdi. Lotin tili oLik tilga aylangan bo4lsada, hozirgi kungacha o‘z ahaliyatini yo‘qotgani yo4q. Hozirgi kunda tibbiyot, tarix, huquqshunoslik, filologiya va biologiya fanlarida lotin tilidan keng foydalaniladi. Lotin tili xalqaro tibbiyot tili deb tan olingan. Qadilgi yunon va lotin tillarining leksik va so‘z yashovchi qo‘shilchalari hozirgi kunda hal linglab atalalar yasash uchun xizlat qilloqda.