Фармацевтика иқтисодиёти

б.З. Меҳнатнинг таҳлили ишлаб чиқариш 
омилн сифатида
Фармацевтика бозорида дорихона муассасалари олдида турган 
вазифаларни бажариш фақатгина тайёрланган мутахассисларнинг 
келишилган миқцори бўлгандагина амалга оширилиши мумкин.
Корхона меҳнат потенциали та\пил қилинганда қуйидаги 
вазифалар қўйилади:
— меҳнат ресурсларидан фойдаланиш та\пили;
— ташкилотда кадрларнинг чидамлилик даражаси ва ишчилар 
сонининг ҳаракатини ўрганиш;
— иш вақтидан фойдаланишни ўрганиш;
— меҳнат унумдорлиги таэушли.
Иш вақгидан фойдаланишни ўрганишда турли тоифадаги ходим 
учун иш вақтининг баланслари кунларда, соатларда гузилади, иш 
вак^ининг имкони бор максимал фонди ҳам шунга киради. Иш 
вак^ининг кунлардаги баланси бўйича иш вақтидан фойдаланиш 
коэффициенти ҳисобланади, бу эса ҳисобот даврида ишлаган ҳар 
бир ишчини кунларнинг ўртадаги санасини тавсифлайди. Сўзсиз, 
фақат барча меҳнат кўрсаткичларини баҳолашда меҳнат капиталидан 
фойдаланиш самарадорлигини тўлиқбаҳолаш мумкин. Бироқташкилот 
фаолиятининг самарадорлигини аниқлашда меҳнат унумдорлмгини 
таҳлил қилиш катта аҳамиятга эга, у эса қуйидагиларни ба\олашга 
имкон беради:
— меҳнат унумдорлигининг эришган даражаси;
— кўрсаткичлар динамикаси ва меҳнат унумдорлиги режасини 
бажариш даражаси;
— меҳнат унумдорлигига турли омилларнингтаъсири;
— ташкилотнин!' фаолият натижалари ва унумдорлиги орасидаги 
ўзаро алоқа.
Меҳнат унумдорлиги учта усул билан ўлчанади — табиий, меҳнат 
ва нарх.
Табиий усулда меҳнат унумдорлигини ўлчашда ишлаб чиқарилган 
ёки берилган маҳсулот микдорини иш вақги сарфлаган микдорга ёки 
ишчилар сонига бўлиш инобатга олинади. Бу усулда меҳнат 
унумдорлигини баҳолаш иш жойида маҳсулотни аниқишлаб чиқариш 
ёки маҳсулотнинг алоҳидатурлари бўйичата^пили натижасида кўринади.
Ишлаб чиқарилган ёки берилган маҳсулот ммқлори
М е ҳ н ат у н у м д о р л и ги = ------------------------------------------------------------------------- '
Х о д и м л ар н и н г руихатдаги уртача сони
87

---

Ишлаб чиқдрилган ёки берилган маҳсулот миқцори
Меҳнат унумдорлиги = ------------------------------------------------------------------- '
Иш вақтининг сарфлари
Меҳнат усули аниқ\ажмдаги маҳсулоши ишлаб чиқэриш ёки сотиш 
учун сарфтанган и ш вақгини солииггиришга асосланган. Бу усудда меҳнат 
унумдорлигини ҳисоблаш учун бажарилган иш ҳажмини (соаггларда) 
ходимларнинг рўйхатдаги ўргача сонига бўлиш керак. Меҳняг усулининг 
катга камчилиги иш вақги сарфлари ^собининг мураккаблигидадир.
Hapx усули шундан иборатки, пул кўринишидаги ялпи маҳсулот 
ҳажмини ёки ялпи даромадни ходимлар сони ёки сарфланган иш вақги 
микдорига бўлиш билан аниқпанади. Бу усул универсал ҳисобланади.
Иқтисодий таҳлилда кўпинча меҳнат унумдорлиги индекс 
кўрсаткичидан фойдаланилади, у қуйидагича ҳисобланиши мумкин:
J н = Меҳнат унумдорлиги 
Меҳнат унумдорлиги 0.
in — ўртача унумдорлик индекси.
Индекс усули ҳисоблари ёрдамида \исобот ёки Газис 
йилларидаги меҳнат унумдорлиги таққосланади ва меҳнат 
унумдорлиги ўсишининг захиралари аниқланади.
Масалан. Меҳнат уиумдорлиги ва унинг индексини ҳисобланг.
Савдо ҳажми (сўм)
2005 йил — i 800,000
2006 йил — 2 400,000
Фармацевтика ходимлари сони
2005 йил — 25
2006 йил — 20
Меҳнат унумдорлиги
2005 йил = 1 800 000 / 25 = 72 000 (сўм)
2006 йил = 2 400 000 / 20 = 120 000 (сўм)
J л = 120 0 0 0 / 72,000 - 1,7.
Хулоса, 2006 йилда дорихона меҳнат унумдорлиги нисбатан ўсган, 
шу ўсишнинг сабаби ходимлар фаолияти самарадорлигининг 
ошганлигидир, яна 2006 йилдаги кризис чақирган инфляция 
жараёнларкдир.
2. 
Меҳнат унумдорлигининг сотиш ҳажмига таъсирини таҳпил 
қилинг.
С = меҳнат унумдорлиги;
С — савдо ҳажми;
Ў — ходимларнинг рўйхатдаги ўрта сони.

---

Согиш ҳажми= меҳнат унумдорлиги • ходимларнинг рўйхатдан ўтган 
сони
Р = П С;
Р (М.У.) = (М.У., - М.У.0) - С = (120 000 - 72 000) 20 = 960,000 
сўм, агар ходимлар сони қисқартирилганда меҳнат унумдорлиги 
офиши ҳисобига сотиш iuy суммага ошиши мумкин эди.
Ходимни қисқартириш сотишни пасайишига олиб келади:
Р(П) = М.У0 (С, - С0) = 72000 (20— 25) = - 360000 сўм.
Даромадни умумий ўзгариши Р = (Р. М.У) + Р(С);
960000 - 360000 = 600000 сўм.
Меҳнат унумдорлиги дорихона фаолияти натижаларига таъсир 
қилади ва бошқа иқгисодий кўрсаткичлар билан боғлиқ. Лекин, меҳнат 
самарадорлиги фақатгина дорихона ходими юкламасини ортириш 
ҳисобига ортиши мумкин эмас, меҳнатнинг объектив меъёрлари 
бўлиши керак, улар фаолияти турига мос равишда бўлиб, ишни 
ташкил қилиш даражаси меҳнат шароитлари ҳисобга олиниши лозим.
Меҳнат унумдорлигидан ташқари керакли меҳнат кўрсаткич- 
ларига иш ҳақини тўлаш ва меҳнатга тўлаш фонди катталиги киради. 
Меҳнат ҳақи, ундаги ҳар қандай ўзгаришлар дорихонанинг барча 
ходимларини қизиқтиради. Муассаса ходимларининг меҳнатга \ақ 
тўлаш даражаси уларни ўртача иш ҳақини тавсифлайди. У эса 
қуйидаги формула орқали аниқланади:
Ўртача иш ҳақи = ходимларнинг меҳнатга ҳақтўлаш фонди /
ходимларнинг рўйхатдаги ўртача сони.
Ўртача иш ҳақининг ўзгариши ўртача иш ҳақи индекси ёрдамида 
баҳоланади.
J иш ҳақи = ўртача иш ҳақи , / ўртача иш ҳақи.
Иш ҳақи даражаси кўпгина омилларга ва ҳаммадан аввал меҳнат 
унумдорлигинингўсишигабоғлиқ. Меҳнат унумдорлиги ўсиш суръати 
ва ўртача иш ҳақи орасидаги нисбатни баҳолаш фойдали, шунинг 
учун ўртача иш ҳақи ҳамда меҳнат унумдорлигининг амалдаги ва 
асосий кўрсаткичлари таққосланади.
Меҳнат унумдорлиги ўсиш суръатинингўртача иш ҳақини ошиш 
суръатига нисбатан ўзиб кетиши ўзиб кетиш коэффициенти билан 
тавсифланади. Ушбу коэффициент эса меҳнат унумдорлиги (м.у.) 
ва ўртача иш \ақи индексларининг нисбати билан аник^панади:
К _ . 
= С 
/ С
jrJHOKCIMHI 
м.у.