Farmatsevtika in st it u t I talabalari uchu n 0 ‘quv adabiyoti
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Vodorod peroksid.
- Zarur asbob va reaktivlar
- Savol va mashqlar
- J a v o b
- Kalsiy, stronsiy va bariylar ishqoriy-yer metallari deyiladi.
198 Vodorod oddiy sharoitda faqat ftor bilan, nur ta’sirida esa xlor bilan birikadi. Yuqoriroq haroratda tegishli katalizatorlar bilan bosim ta ’sirida azot, ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan birikmalar hosil qiladi. Vodorodning ishqoriy va ishqoriy-yer metallari bilan hosil qilgan birikmalari havoda oksidlanadi, suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, vodorod va tegishli gidroksidlar hosil qiladi: NaH + H20 = NaOH + H2. Vodorod kislorodda va havoda yonib, suv hosil qiladi. Vodorodning kislorod bilan aralashmasi (ayniqsa, ikki hajm vodorod bilan bir hajm kislorod aralashmasi—qaldiroq gaz) qizdirilganda kuchli portlaydj/ Shuning uchun mashg‘ulot davo mida asboblarda ajralib chiqayotgan vodorodning tozaligini tekshirmay turib yoqish man qilinadi. Yuqori haroratda vodorod ko'pgina birikmalardan, ayniqsa, metall oksidlaridan kislorodni tortib oladi, ya’ni qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi. Laboratoriya sharoitida vodorod: 1. Faol metallarga (masalan, magniy yoki ruxga) suyultirilgan xlorid yoki sulfat kislotalar bilan ta’sir ko'rsatib olinadi: Mg + 2HC1 = MgCl2 + H2 2. Ba’zi metallarga suv yoki ishqorlarning suvli eritmalari ta’sir ettirib olinadi: 2Na + 2H20 = 2NaOH + H2 2A1 + 2NaOH + 2H20 = 2Na A102 + 3H2 3. Suvni elektroliz qilib ham vodorod olinadi. Sanoatda vodorod koks yoki metanga suv bug‘i bilan ta ’sir ko‘rsatib, katalizator ishtirokida hosil qilinadi: C + 2H 20 = G 0 + H 2 CH, + H ,0 < ± C 0 + 3H 2 Vodorodning asosiy birikmalaridan b ir i suY dir. Suv yer shari yuzasining. 3/ 4 qismini tashkil etadi. Meditsina va farmatsiyada 199 begona moddalardan tozalangan distillangan suv ishlatiladi. Suv —universal erituvchi bo'lib, rangsiz, hidsiz, mazasiz suyuqlik. Vodorod peroksid. Toza vodorod peroksid rangsiz, quyuq sharbatga o'xshash suyuqlik bo'lib, suvdan 1,46 marta og'ir (p = 1,46 g/sm3), 152,1° da qaynab,— 10°C da ignasimon kristallga aylanadi/ 'Vodorod peroksid suvda, efirda, spirtda yaxshi eriydigan kuchsiz kislotali xossaga ega. Uning N a20 2 va B a 0 2 kabi birikmalariga tuz deb qaraladi. Vodorod peroksidning 30% eritmasi pergidrol deyiladi. H 20 2 ning 3 % li eritmasi tibbiyotda yaralarni yuvishda, ko'z va quloq kasalligida dezinfeksiyalash maqsadida qo'llaniladi/ Vodorod peroksid oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida sharoitga qarab ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo'lishi mumkin. Kuchli qaytaruvchilar ishtirokida vodorod peroksid oksidlov chilik xossasini namoyon qiladi va reaksiyaning muhitiga qarab quyidagicha qaytariladi: 1. Vodorod peroksid kislotali muhitda vodorod ioni bilan birikib, suv hosil qiladi: H20 2 + 2H+ + 2e = 2 H20 2. Vodorod peroksid neytral va ishqoriy muhitda o'ziga ikkita elektron qabul qilib, gidroksid ionini hosil qiladi: H20 2 + 2e = 2 OH- 1- misol. H20 2 + F eS 04 + H2S 0 4 = Fe2(S 0 4)3+ H20 j H 20 2 + 2 H + + 2 e - » 2 H 20 |F e +2 - ё -► Ғе+3 2 H 20 2 + 2 Fe+2 + 2H+ = 2 H20 + 2 Fe+3 yoki molekula holda yoziladi: H20 2 + 2 F e S 0 4 + H2S 0 4 = Fe2(S 0 4)3+ 2 H 20 200 2 KI + H ,0 2= I, + 2 KOH J2I“ - 2 ё -> I, + [ h 20 2 + 2e -> 2 0 H “ 2- misol. 2 1 + H ,0 ,= I, + 2 0 H - 3- misol. 2 NaCrO, + 3 H ,0 , + 2 NaOH = 2 Na,CrO, + 4 H ,0 2 H20 2 + 2e = 20H 2СгО; + 2 0 Н ' + 3 H ,0 2 = 2CrOj + 4H20 Vodorod peroksid kuchli oksidlovchilar bilan (masalan, KMnO_,, (NH_,)2S20 8, K ,Cr,0. va boshqalar) qaytaruvchi sifatida reaksiyaga kirishadi va muhitga bog‘liq holda quyidagicha oksidlanadi: 1. Kislotali va neytral muhitda o ‘zidan ikkita elektron berib, kislorod molekulasini va vodorod ionini hosil qiladi: HjO, - 2~e = 0 2 + 2 H + 2. Ishqoriy sharoitda o‘ziga ikkita gidroksid ionini biriktirib, kislorod va suv molekulasini hosil qiladi: H ,0 , + 2 OH - fe = 0 2 + 2 H20 Tenglamalardan ko‘rinib turibdiki, H 20 2qaytaruvchi bo'lganda reaksiya hosilasi sifatida kislorod ajralib chiqadi. 1- misol. H ,0 2 + M nO; + H+ = 0 2 + M n3+ + fH 20 2 - 2ё = 0 , + 2 H + + [ M n O ; + 8 H+ + 5 e = M n +2 + 4H 20 5 H ,0 ,+ 2 MnO; +16 H += 5 0 2 + 10 H+ + " + 2M n+2+ 8 H ,0 201 5 H 20 2+ 2 K M n04+3 H ,S 04 = 5 O, + 2 MnSO^ + + 2 K2S 0 4 + 8 H 20 . 2-misol. H20 2+ [Fe(C N )6]*- + O H- = 0 2 + Fe(C N )6]4- + H20 2+ 2 O H - - 2e = 0 2 + 2 H 20 j [F e (C N )J3~ + le = [F e (C N )6]4~ 2 H ,0 ,+ 2 OH- + 2 (Fe(C N )6]3- = 0 , + 2 H 20 + 2 [F e (C N )J4_ " H20 2+ 2Kj [Fe(C N )6] + 2 KOH = 0 2 + 2 K4 [Fe(C N )6] + + 2 H ,0 TAJRIBALAR Zarur asbob va reaktivlar: shtativ qisqichi bilan. Probirkalar. Shisha nayli probkalar. Voronka, filtr qog'ozi. Rux bo'lakchalari. Magniy kukuni. Alyuminiy qirindisi. Etil efiri. Eritmalar: 2 n. sulfat kislota. 2 n. xlorid kislota. 2 n. o‘yuvchi natriy. 0,5 n. kaliy permanganat. 0,5 n. kaliy dixromat. 3 n. vodorod peroksid. 2 n. qo‘rg‘oshin nitrat. Vodorod sulfidli suv. 0,5 n. kaliy yodid. 0,1 n. natriy tiosulfat. 0,05 n. kumush nitrat. 2 n. natriy sulfid. ^ 1- tajriba. Vodorodning olinishi. j i ) metallarga kislota ta ’sir ettirish usuli bilan vodorod olish. Bir probirkaga ozgina rux bo‘lakchasini, ikkinchi probirkaga magniy bo‘lakchasini solib, probirkalarga 5—7 tomchidan 2 n. sulfat yoki xlorid kislotadan quying. Probirkalaming og‘zini (79- rasm) uchi cho‘zilgan shisha nay o‘tkazilgan probirkalar bilan zich berkitib, probirkalami tik holda shtativga o‘rnating. Pro- birkalarda shiddatli reaksiya borayotganida shisha naychaga alanga tekkazib, ajralib chiqayotgan vodorodning yonishini kuzating. Reaksiya tenglamalarini yozib, yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring: b) ishqorga metall ta ’sir ettirish usuli bo‘yicha vodorod olish. Probirkaga 5—7 tomchi 2 n. o'yuvchi natriy eritmasidan, uning ustiga alyuminiy qirindisidan ozgina soling (79- rasm). Probirkani 202 DO 79- rasm. A jralib ch iq a y o tg a n q a y t a r u v c h a n I i k g a z la rn in g yo n ish in ; ki-zating. shisha nay o'rnatilgan probka bilan berkitib, shtativga tik qilib o'rnating. Ajralib chiqayotgan vodorodni yoqib k o 'rin g . A ly u m iniyning suvli sharoitida o'yuvchi natriy bilan reaksiyaga kirishib, natriy diak- votetragidroksoalyuminat hosil b o ' lish tenglamasini yozing va uni yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring. Shu reaksiya yana qan d ay ishqorlar bilan boradi? Ishqoriy va ishqoriy-yer metal larining ham da shu metall gid- ridlarining suv bilan reaksiyasini yozib ko'rsating. 2- tajriba. Atomar va molekular v o d o ro d n in g xossasini solishtirish. Suyultirilgan sulfat kislota eritmasiga bir necha tomchi kaliv permanganat eritmasidan qo'shib, eritmaga rang bering. Ru tayyorlangan eritmani ikkita probirkaga bo'lib soling. Birinchi probirkaga rux bo'lakchasidan soling, ikkinchisiga esa Kipp apparati orqali vodorodni yuboring. Probirkalardagi eiitmalar rangining har xil tezlik bilan rangsizlanishini kuzating va buning sababini izohlang. Reaksiya tenglamalarini yozib, yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring. Oksidlovchi va qaytaruvchilarrn aniqlang. KMnO. + H + H,SO, = MnSO. + K ,S 0 4 + H ,0 4 2 4 4 2 4 2 ^ 3 - tajriba. Vodorod peroksidni aniqlash. Probirkaga 3—4 tomchi 0,5 n. kaliy dixromat eritmasidan quyib, unga 2—3 tomchi suyultirilgan sulfat kislotadan qo'shing. Aralashma ustiga 0,5 ml dietil efiridan qo'shing. Suv va efir qavatlarining rangiga e ’tibor bering. Aralashma ustiga ozgina 3 % li vodorod peroksid e ritm a s id a n q o 's h ib , uni sh ish a ta y o q c h a y o rd a m id a aralashtiring. Bunda beqaror xrom peroksid (CrO,) hosil bo'lib, 203 u efirda yaxshi eriganligi uchun efir qavatiga o‘tadi. Efir qavatining CrO. (siyoh) rangiga bo‘yalishini kuzating. K,Cr20 7 dan xrom peroksid hosil boMish-almashinish reaksiyasining tenglamasini yozing. Pastki suvli qavat xrom (111) sulfat yashil rangiga bo'yalgandir. Kaliy dixromatning kislotali muhitda vodorod peroksid ta ’sirida qaytarilish reaksiyasi tenglamasini yozib, yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring. Vaqt o‘tishi bilan efir qavatining rangi o‘cha boshlaydi. Buning sababi xrom peroksidning parchalanishidir: CrO. + H2S 0 4 -► C r,(S 04)3 + O, + H ,0. Xrom peroksidning tuzilish formulasini yozing. / 4- tajriba. Vodorod peroksidning oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. a) probirkaga qo‘rg‘oshin nitratning 2 n. eritmasidan 4—5 tomchi solib, uning ustiga 2 n. natriy sulfid eritmasidan qo‘shing. Hosil boMgan qo‘rg‘oshin sulfid cho‘kmasining rangini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing. Cho‘kmani filtrlab. suv bilan yuving, unga vodorod peroksidning 3% li eritmasidan cho'kma oqarguncha ishlov bering. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyasini yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring: P bS+ H ,0 ,= PbS04 + H ,0; b) probirkaga 3—4 tomchi 0,5 n. kaliy yodid eritmasidan solib, ustiga 2 tomchi 1 n. sulfat kislota eritmasidan va 2 tomchi 3% li vodorod peroksid qo‘shib aralashtiring. Aralashma rangining o'zgarishini kuzating, oksidlovchi va qaytaruvchilarni aniqlang. Reaksiya tenglamasini tenglashtiring: K I + H 2S 0 4 + H , 0 2 = I2 + K 2S 0 4 + H A hosil boMgan mahsulotga 0,1 n. natriy tiosulfat Na2S20 2 eritmasidan oz miqdorda qo‘shilsa, eritmadagi yod rangi yo'qoladi: I, + 2 N a,S ,0, = 2NaI + Na,S.O^ 2 2 2 3 2 4 6 ’ n a t r i y t e t r a t io n a t 204 d) probirkaga 0,05 n. kumush nitrat eritmasidan 4—5 tomchi solib, loyqa hosil bo'lguncha suyultirilgan ammiak eritmasidan tomizing (ortiqcha tomizmang!) Hosil bo'lgan cho'kmaga 3% li vodorod peroksid eritmasidan 4—5 tomchi qo'shing. Cho'kma rangi o'zgarib, gaz ajralib chiqishini kuzating. Oksidlovchi va qayta- ruvchilarni aniqlab, reaksiya tenglamalarini yozing. ^ Savol va mashqlar 1. V o d o r o d n in g d a vriy tiz im d a g i o 'm in i t a ’ riflang. 2. V o d o r o d n in g la b o rato riy a va sa n o a td a o lin ish usuullari q an d ay? 3. V o d o ro d n in g q ayta ru v ch i va o k s id lo v c h ilik xossalarini ifo d alo vch i reaksiya te n g la m a sin i tu zin g. 4. S u v m o le k u la s in in g tu zilish in i iz o h la n g . 5. Q u y id ag i m o d d a la m in g suv bilan reaksiyasi ten glam alarin i yozing: N a , 0 . B a O , S O ,, N , 0 , , N 20 „ C 0 2, N H 4C 1, B a S , N a 2C O v A 13S ., 6. V o d o ro d bilan to 'ld irilga n h avo sh arin in g hajm i q an ch a b o 'lg an d a, u 81 kg yu k n i k o 'ta r a o lish i m u m k in lig in i h iso b lan g (n. sh.) 7 10 / vo d o ro d o lish u ch u n q a y h o ld a m etall k am ro q sarflan ad i, k islo ta g a m a g n iy t a ’ sir e ttirilg a n d a m i y o k i ish q o r e ritm a sig a a ly u m in iy ta ’ sir ettirilg a n d a m i? 8. 5 kg 3 % li v o d o ro d p e ro k sid e ritm a sin i ta y yo rla sh u ch u n q a n ch a p erg id ro l (3 0 % li) va su v k erak ligin i h iso b lan g . 9. Sulfat kislota ishtirokida vo d o ro d p ero ksid ga 2,1 g M n O , ta’sir etti- rilganda q a n ch a hajm kisloro d ajralib ch iq a d i? J a v o b : 540 ml. 10. Sulfat kislota ishtirokida K I eritm asiga q an ch a hajm H 20 2(p = 1 g/ m l) q o 's h ilg a n d a 1,3 g y o d ajralib c h iq a d i? J a v o b : 5 m l. 11. Q u y id a g i o k s id la n is h -q a y ta rilis h rea k siy a la rin i yarim reaksiyalar u sulida tenglash tiring: a) C r C l, + H 20 2 + N a O H -> N a 2C i 0 4 + H 20 + N a C l b) B i20 5 + H 2S 0 4 + H 20 2 -► 0 2 + B i2( S 0 4), + H 20 d) K M n 0 4 + H 2S 0 4 + H , 0 2 -> M n S 0 4 + 0 2 + K 2S 0 4 + H ,0 e) C l, + H 20 2 -> 0 2 + H CI 0 K N O , + N a 20 2 + H 20 -► K N O , + N a O H g) H gO + H 20 2 -> H g + 0 2 + H 20 h) H , A s 0 , + H 20 2 ^ H 3A s 0 4 + 205 i) С а ( С Ю ) 2 + H 20 2 -► C a C l2 + j) A g N 0 3 + N a O H + H 20 2 -> A g + N a N 0 3 + 0 2+ H ,0 k) KI + H , S 0 4 + H 20 2 -> I2 + K 2S 0 4 + H 20 12. 3 kg 3 % li H 20 2 e ritm a sin i hosil q ilish u ch u n z a ru r b o 'lg a n B a O , m assasini va C O , h ajm in i (n. sh .) h iso b lan g. J a v o b : 4 4 7 ,4 g B a 0 2; 59,3 1 C 0 2. V I 3. 16 kg su vto M a e le k tr o liz q ilin g a n d a q a n c h a hajm v o d o ro d ajralib ch iq a d i (n. sh .)? I A G U RU H ELEMENTLARI I s h q o r iy m e t a lla r . D . I. M e n d e l e y e v d a v r iy t i z i m i n i n g 1 A g u r u h in i lit iy , n a t r i y , k a l i y , r u b i d i y , s e z i y v a f r a n s i y la r t a s h k il etib, ular ishqoriy metallar deyiladi. Bu elementlar atomlarining sirtqi qavatida bittadan valent s —elek tronlari bo‘ladi. Kimyoviy reaksiyalar vaqtida ishqoriy metallar sirtqi elek- tronlarini oson berib, oksidlanish darajasi musbat birga teng bo‘ladi, ayni vaqtda ular kuchli qaytaruv-, chilardiri Guruhda element tartib nomerining ortib borishi bilan atom radiusi kattalashib, faolligi — qayta- ruvchanlik xossasi kuchayadi. Ish q o riy m e ta lla r o d atd ag i sharoitda havoda oson oksidlanadi (shuning uchun ular kerosin, vaze lin kabi suyuqliklarda saqlanadi). 4E + 0 , = 2E20 Bu e le m e n tla r k islo ro d d a yondirilganda faqat litiy oksid hosil qiladi Natriy reaksiyaga kirishganda peroksid, qolganlari esa nadperoksid- lar hosil qiladi: 3 + 1 2s' Li 6,941 0,98 206 4Li + O, — 2Li,0 K + 0, = KO, ‘ 2Na + O, = N a,0 , Rb + O, = RbO", Ishqoriy metallar galogenlar bilan oson b irik ib — g a lo g e n id la r, oltingugurt bilan — sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, yuqori haroratda azot bilan — nitridlar, vodorod bilan — g id rid la r hosil qilad i. Ishqoriy metallar oddiy sharoitda suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, tegishli ishqorlar hosil qilish bilan birga vodorod ajratib chiqaradi: Bu ekzotermik reaksiyalar bo'lib, metallaming suvda alangalanishi bilan boradi. Natriy va kaliy birikmalari amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb e ta d i. N a triy n in g eng k o ‘p qoMlaniladigan birikmalari qatoriga — N a2C 0 3, NaCl, NaOH, N a N 0 3, N a2S 0 4; kaliynikiga esa — K N 0 3, K2C 0 3, KCl, KOH kabilami kiritish mumkin. II A guruh elementlari. II A guruh elementlarini berilliy, magniy, kalsiy, stronsiy, bariy va radiylar tashkil -etadi. Bu elementlaming sirtqi qavatida ikkitadan valent nS2 — elektromari bo'ladi. Kimyoviy birikmalarni hosil qilishda bu guruhning s — elementlari o‘z atomlarining sirtqi qavatidagi ikkita elektronlarini berib, +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. II A guruh elementlaridan berilliy o‘zining xossalari bilan alyuminiyga, magniy esa ruxnikiga o'xshash xususiyatlami namoyon qiladi. Kalsiy, stronsiy va bariylar ishqoriy-yer metallari deyiladi. Radiy radioaktivdir. I A guruh elementlariga o ‘xshab II A guruh elementlari ham element tartib nomeri ortishi bilan, y a ’ni 37 + 1 5s> Rh 85,467 0.79 207 atom radiuslari ortishi natijasida kimyoviy faolligi ortib, qaytaruv- c h a n lik x u su siy ati k u ch ay ad i. Guruh elementlari harorati ta’sirida kislorod bilan birik ib , tegishli oksidlarini hosil qiladi: 2E + 0 , = 2E 0 Guruh elementlarining oksidlari suvga bevosita ta’sir etib, E(OH)2 gidroksidlarini hosil qiladi. Guruh elementlaridan berilliy suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, magniy suv bilan sust, qolganlari esa shiddatli reaksiyaga kirishib, tegishli gidroksidlarni hosil qiladi, vodorodni siqib chiqaradi: E + 2 H ,0 = E(O H ),+ H2 Berilliy gidroksid (B e(O H ),) amfoter xossaga ega. U suvda amalda erimasa-da, kislota va ishqor erit malarida erib, tegishli tuzlarni hosil qiladi: Be(OH)2 + 2HC1 = BeCl2 + 2H 20 Be(OH)2 + 2K 0H = K ,[B e(O H )J Magniy gidroksid (M g(O H )2) suvda oz eriydi, kislotalarda to ‘liq erib, ishqor eritmalarida erimaydi. Demak, Mg(OH)2 asosli xarak- terga ega. Ishqoriy yer metallarining gidroksidlari suvda yaxshi eriydi, ular kuchli asos hisoblanadi. Odatda, Ca(O H )2 eritmasi ohakli suv, Ba(OH)2 eritmasi esa bariyli suv deb yuritiladi. 38 +2 5s2 Sr 87,62 0,95 56 +2 6s1 Ba 137,35 0,89 208 Magniy va kalsiy tuzlari suvga qattiqlik xususiyatini beradi. Suvda kalsiy va magniyning gidrokarbonat tuzlari erigan bo‘lsa, unga vaqtinchalik qattiqlik xususiyatini beradi. Bu qattiqlik, odatda, suvni qaynatish usuli bilan yo‘qotiladi: C a(H C 03)2 -> C aC 031 + H 20 + C 0 2 T Suvda kalsiy va magniyning sulfat yoki xlorid tuzlari erigan bo‘lsa, u suvga doimiy qattiqlik xususiyatini beradi. Ishqoriy metallaming biologik ahamiyati juda kattadir. Odam organizmida 250 g kaliy, 70 g natriy boMadi (70 kg vaznga hisob- langanda). Natriy asosiy tashqi hujayraviy ion, kaliy ichki hujayraviy iondir. NaCl hisobiga qonda muayyan osmotik bosim saqlab turiladi. Organizmda NaCl yetishmasa asab tizimlarining faoliyati, qon aylanishi buziladi. Kaliy ionlari organizm faoliyatini boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, yurak muskullarining qo‘zg‘aIishi K+ ionlari miqdoriga bogMiq boMadi. Kaliy ionlarining ortiqligi yoki yetish- masligi yurak faoliyatining buzilishiga sabab boMadi. Litiyning ba’zi birikmalari asab kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Tibbiyotda ishqoriy metallaming quyidagi birikmalari katta ahamiyatga ega. Natriy xlorid (NaCl) ning suvdagi 0,9 % li eritmasi izotonik eritma deyiladi. U organizmga ko‘p suyuqlik yo‘qotilganda quyiladi. 5—10 % li NaCl eritmalari gipertonik eritma deyiladi va yaralarga yiring tortuvchi vosita sifatida qo'yiladi. Natriy gidrokarbonat (N aH C 03) me’da shirasining kislotaliligi oshganda ichiladi. Tarkibida N a H C 0 3 tutgan bir necha xil dorilar me’da, ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Natriy bromid (NaBr) va kaliy bromid (KBr) tibbiyotda tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Ular bosh miya qobigMdagi qo‘zg‘alish va tinchlantirish jarayonlarini me’yoriga keltiradi. Natriy yodid (N al) bo‘qoq kasalligiga qarshi ishlatiladi. Kaliy o ‘simliklaming o'sishi, rivojlanishi uchun eng zarur elementlardandir. Tuproqda kaliy yetishmasa, o‘simlik tez kasalga chalinib qoladi. Kaliy tuzlari muhim kaliyli o‘gMt hisoblanadi. 209 II A guruh elementlaridan magniy va kalsiyning biologik ahamiyati nihoyatda katta. Organizmda magniy ioni yetishmasa, yurak-qon tomirlar faoliyati buzilib, kasallikga chalinish imkoniyati kuchayadi. Tarkibida magniy tutgan ko‘pdan-ko‘p moddalar tibbiyotda dori sifatida ishlatiladi. Magniy sulfat (M gS04:7H20 ) tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi hamda surgi sifatida ishlatiladi. Magniy oksid (MgO) va magniy karbonatlar (M gC 03) meda- ichak kasalliklarida dori sifatida qo'llaniladi. Magniy, ayniqsa, o'simliklar hayotida muhim rol o'ynaydi. Magniy o'simliklardagi yashil modda—xlorofill tarkibiga kiradi. Xlorofill moddasi yordamida o'simliklarda fotosintez jarayoni ro‘y beradi. Kalsiyning tirik organizmlar uchun ahamiyati nihoyatda ulkan. Odam organizmida 1,4 % gacha (massa jihatidan) kalsiy boMadi. Organizmdagi kalsiyning 99 % suyak to'qimalarida joylashgan. Suyakda kalsiy asosan Ca.,(P04)2 va C aC 0 3 sifatida boMadi. Odam organizmining kalsiyga boMgan ehtiyoji kuniga 1 g ni tashkil qiladi. Organizmning barcha to'qima va suyuqliklarida kalsiy ioni mavjud. Kalsiy to'qima membranalari va mushaklaming normal ishlashi uchun zarur, u qonning ivishida ham ishtirok etadi. Qondagi kalsiy miqdorini garmonlar tartibga solib turadi. Tarkibida kalsiy tutgan bir qancha moddalar dori sifatida qoMlaniladi. Kalsiy xlorid (CaCl2- 6H ,0) allergik, shamollash, raxit va teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari, kalsiy glyukonat, kalsiy laktat kalsiy glitserofosfat va boshqalar tibbiyotda Hori modda sifatida keng qoMlaniladi. TAJRIBALAR Zarur asbob va reaktivlar: Probirkalar. Qopqoqli kristallizator. Pinset. Pichoq. Filtr qog'ozi. Chinni tigel. Chinni uchburchak. Gaz gorelkasi. Chinni hovoncha dastasi bilan. Shisha nayli probkalar. Shisha tayoqcha. Kolba (250 ml). C 0 2 olish uchun Kipp apparati. Natriy (metall). Lakmus qog'ozi. Fenolftalein. Simob (metall). Kristall holdagi Na2S; NaCl; N a2C 0 3; M gC 03; C a C 0 3; Mg (metall), Ca (metall). 2 10 Eritmalar: 0,5 n. K M n04; 2n. H2S 0 4; 2n. BeS04; 2nNaOH: 2n. Na2C 0 3; 2n. HCI; 2n. H N 0 3; 2n. MgCl2; 2n. NH.Cl; 2n. BaCl2; 2n. SrCl2; 2n. N a,S04; sovun eritmasi (Ca(OH)2—eritmasi). 1-tajriba. Ishqoriy metallarga suvning ta’sirini o'rganish. iPichoq bilan natriy yoki kaliy metallidan no‘hotdek bo'lagini kesib oling. Uni filtr qog'oz yordamida kerosin yuqidan tozalang. Kristallizatorning yarmigacha suv quyib, pinset yordamida natriy yoki kaliy boMakchasini unga tushiring. Kristallizator yuzasini himoyalovchi shisha plastinka bilan yoping. Chunki reaksiya oxirida kuchsiz portlash sodir bo‘lib, eritma va metall qoldiqlari sachrashi mumkin. Metallning suv bilan o‘zaro ta’sirini va vodorod ajralib chiqishini kuzating. Kaliy suv bilan ta’sirlashganda airalib chiqayotgan vodorodning] alangalanishi kuzatiladi. Gaz ajralib chiqishi tugagach, eritmaga 1—2 tomchi fenolftalein tomizing. Nimani kuzatasiz? Nimaga bunday bo'ldi? Reaksiya tenglamasini molekulyar va ionli shakllarda yozing. 2-tajriba. Natriy peroksidning olinishi (tajriba mo‘rili shkafda o'tkaziladi). Natriy metallining no'hotdek bo'lagini pinset yordamida kesib olib, filtr qog'ozida kerosinning yuqi qolmaguncha quritib, chinni tigelga soling. Tigelni chinni uchburchakka joylashtirib, natriy alangalanguncha ehtiyotlik bilan qizdiring. Natriy alangalangach, gorelkani olib qo'ying. Natriy yonib bo'lgach sarg'ish modda — N a20 2 natriy peroksid tigelda qoladi. Reaksiya tenglamasini yozing. N a20 2 ni keyingi tajriba uchun saqlab qo'ying. 3-tajriba. Natriy peroksidning xossalarini o'rganish. a) 2- tajribada olingan natriy peroksiddan shpatel yordamida ozroq olib, probirkaga soling. Ustiga 8—10 tomchi distillangan suv qo'shing. Hosil bo'lgan eritmaga fenolftalein eritmasidan 1—2 tomchi qo'shib, rang o'zgarishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozing; b) probirkaga 8—10 tomchi 0,5 n. kaliy permonganat erit- masidan solib, ustiga 3—4 tomchi 2n. suyultirilgan sulfat kislota eritmasidan tomizing. Hosil bo'lgan aralashmaga 2- tajribada olingan 21 I N a20 2 dan bir mikroshpatel solib chayqating. Eritmaning rangsizlanishini va undan gaz ajralib chiqishini kuzating. Reaksiya tenglamasini yozib, yarim reaksiya usulida teng lashtiring. 4-tajriba. Natriy amalgamasining olinishi va uning xossalarini o'rganish. (Tajriba mo'rili shkafda o'tkaziladi). Kichikroq chinni hovonchaga 2—3 tomchi simob solib, ustiga filtr qog'ozida quritilgan, moshdek natriy metall bo'lakchasidan tashlang. Natriy metallini hovoncha dastasi bilan bosib turing. Simob bilan natriy o'rtasida chareillab reaksiya ketadi. Shu reaksiyadan so'ng yana moshdek tozalab quritilgan natriy bo'lakchasini hovonchaga solib, reaksiyaning davom etishini kuzating. Reaksiya uchun olingan natriy va simobning miqdoriga hamda haroratga qarab amalgama suyuq yoki qattiq bo'lishi mumkin. Natriy amalgamasining bir qismini probirkadagi suvga soling. Amalgamada natriyning miqdori qancha ko'p bo'lsa, vodorod shunchalik -ko'p ajralib chiqadi. Probirkaning og'zini ingichka shisha nay o'rnatilgan probka bilan berkitib, uchiga alanga tutish bilan ajralib chiqayotgan vodorodning yonishini kuzating. Reaksiya tugagandan so'ng hosil bo'lgan eritmani lakmus qog'ozi bilan sinab ko'ring. Reaksiya tenglamasini yozing. Natriy metalli amalgamada o'zining kimyoviy xossalarini o'zgartiradimi, yo'qmi? \ 5-tajriba. Natriy tuzlarining gidrolizi. Uchta probirka olib, birinchisiga natriy sulfid, ikkinchisiga natriy xlorid, uchinchisiga natriy karbonat kristallaridan bir necha dona solib, probirkalaming har biriga 8—10 tomchidan distillangan suv tomizib, kristallarni eriting. Hosil bo'lgan eritmalar muhitini lakmus qog'ozi yoki metiloranj indikatori yordamida aniqlang. Olingan hamma tuzlar gidrolizga uchraydimi? Gidroliz reaksiyasini molekulyar va ionli shaklda yozing. BERILLIY VA MAGNIY XUSUSIYATLARINI 0 ‘RGANISHGA OID TAJRIBALAR 6-tajriba. Berilliy gidroksidning olinishi va uning xossalari. Probirkaga 8—10 tomchi 2 n. berilliy sulfat eritmasidan solib, xushyorlik bilan cho'kma hosil bo'lguncha tomchilab, 2 n. o'yuvchi Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling