Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi
X O R IJ IY M A M L A K A T L A R D A A H O L I V A
Download 3.49 Kb. Pdf ko'rish
|
|
X O R IJ IY M A M L A K A T L A R D A A H O L I V A H U D U D L A R N I F A V Q U L O D D A V A Z IY A T L A R D A N M U H O FA Z A Q ILISH 1 2 .1 . FV dan m uhofaza qilishdagi xalqaro ham korlik va m uhofaza qilish tizim i « T a ra q q iy o tn in g h o z irg i b o s q ic h id a in so n b ila n tabiatning o ‘zaro ta ’siriga oid bir q ator m uam m olarni hal etish faqat bir m am lakat doirasida cheklanib qola olmaydi. U la rn i b u tu n sa y y o ra m iz k o ‘la m id a h al q ilish z a ru r. K o'rinib turibdiki, tabiiy muhitni inson yuritadigan xo‘jalik faoliyatining zararli ta ’siridan him oya qilish bilan b og‘liq k o ‘pgina m uam m olar keng к о ‘lam kasb etadi. Shu sababli, ular faqat xalqaro ham korlik asosida hal qilinishi mumkin», degan edi Prezidentmiz I. K arim ov o'zining « 0 ‘zbekiston X X I asr b o ‘sa g ‘asida. X avfsizlikka ta h d id , b a rq a ro rlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida. H o zirg i v a q td a riv o jla n g a n h u q u q iy tizim li b a rc h a davlatlarda davlat va jam iyatni turli FV lardan m uhofaza qilish va xavfsizlikni ta ’minlash, shuningdek, fuqarolarning yashashga b o ‘lgan konstitutsiyaviy huquqi va atrof-tabiiy muhitning sog‘lomligi masalalari bo'yicha m ukam m al ishlab chiqilgan qonun xujjatlari mavjud [10]. FV lard a x alq aro ham korlik tu rli m am lak a tla r o 'r t a sidagi ikki tom onlam a va k o 'p tom onlam a sh artn o m alar tuzish yo'li bilan olib boriladi. M asalan, G erm aniya bilan F ran siya, Belgiya, N iderlandiya, L yuksem burg, D aniya, A vstriya va Shveytsariya m am lak atlari o 'rta s id a o 'z a ro yordam to 'g 'risid a ikki tom onlam a xalqaro sh artn om alar tuzilgan. X uddi shunday shartnom alar qo'shni m am lakatlar F ra n s iy a , B elgiya va L y u k se m b u rg o 'r t a s i d a h am im zolangan. 1931-yili Fransiyalik xirurg general Jorj Sant Pol Parijda «Jeneva zonalari» Assotsiatsiyasiga asos soldi. U 1958-yili FM xalqaro tashkilotiga aylantirildi (ICDO) va FM milliy ta sh k ilo tlari o 'rta s id a alo q a o 'rn a tish , aholi m uhofazasi sohasida tadqiqotlar o'tkazish va ko'm aklashish, FV lam ing oldini olish, tayyor turish va harakat qilishdagi urinishlam i m u v o fiq la sh tirish va ta jr ib a alm ash ish n i ta s h k il etish huquqini oldi. 1972-yili radiologik m uhofaza bo'yicha ikkinchi X alqaro konferensiya o'tkazilgandan so'n g delegatsiyalar Assam b- leyasi o'tk azild i. U n d a IC D O ga a ’zo d av latlar vakillari tashkilotning hozirgi Nizom i m atnini tasdiqladilar. Nizom 1972-yil 1-m artd an k u ch g a k ird i va IC D O ga x a lq a ro hukum atlararo tashkilot m aqom i berildi. 1973-yildan boshlab, Bryusselda aholini FV larda shay turishga tayyorlash bo'yicha Butunjahon sog'liqni saqlash m a rk a z i fa o liy a t k o 'r s a tib k elm o q d a. U n in g v azifasi « o fa tla r ep id em io lo g iy asi» n i o 'rg a n is h b o 'y ic h a ilm iy ta d q iq o tla r o 'tk a z ish , « h a lo k a tla r tib b iy o ti» eh tiy o jlari uchun axborotlar tizimini ishlab chiqish, sog'liqni saqlash xodim larining k atta va o 'r ta b o 'g 'in la rin i tay y o rlash d an iborat. A Q S h d a 8 0 -y illa rn in g ik k in c h i y a rm id a n b o s h la b «A trof-m uhit agentligi» kim yoviy av ariy alard a tez ishga k irish u v c h i tiz im la r ta s h k il etish u s tid a is h la m o q d a . Yevropada esa 1987-yili BM T ning A trof m uhit muhofazasi komissiyasi (YuNEP) A PELL (mahalliy darajada FV lardan ogoh bo'lish va tayyor turish) loyihasini am alga oshirishni boshladi. R iv o jlan g a n xorijiy m a m la k a tla rd a FV o q ib a tla rin i tugatish ishlarini tashkil etishda davlat va nodavlat tizimlari qatnashadilar. U larning asosiy vazifasi FV ning oldini olish bo'yicha turli tadbirlarni o'tkazish va halokatlarda aholiga sam arali yordam k o 'rsa tish d a n iborat. B uyuk B ritaniya, F ran siy a, G erm an iy a, D an iy a kab i m a m la k a tla rd a h a lokatlarda qutqaruv tadbirlari majmui «Savezo Direktivasi» tom onidan tartibga solinadi. Yevropadagi nodavlat tashkilot sifatid a F ran siy a, Belgiya, N id e rla n d iy a, S h v eytsariy a, Ispaniya va L yuksem burgni birlashtiruvchi M SF (chega- rasiz tibbiyot) tashkilotini keltirish m um kin. Bu nodavlat tashkilotiga kiruvchi tibbiy xodim lar (ko'ngillilar) yagona ta la b la r a s o s id a is h la y d ila r va d u n y o n in g is ta lg a n mintaqasida nafaqat tabiiy ofatlar va halokatlar oqibatlarini tugatishda, balki, odam larning ommaviy shikastlanishi bilan b o g 'liq v a z iy a tla rd a , ju m la d a n , m illa tla ra ro , diniy va b o sh q a n iz o la rd a h am y o rd a m k o 'r s a ta d ila r . H o zirg i v a q td a M S F m u ta x a s is la ri d u n y o n in g 30 d a n o r tiq m am lakatlarida faoliyat ko 'rsatm oq d alar. 1999-yil 29-aprelda G retsiya, Rossiya va Shveytsariya v a k illa rid a n ib o ra t g u ru h ra h b a rlig id a x a lq a ro in so n - parvarlik tashk iloti «Fokus» tashkil etildi. 5 iyunda ular safiga A vstriya m am lak ati ham qo 'sh ild i. Bu ta sh ab b u s B M T n in g q o c h o q la r ish la ri b o 'y ic h a O liy k o m iss a r boshqarm asi, B utunjahon oziq-ovqat dasturi, shuningdek, BM T Bosh kotibi tom onidan m a’qullandi. O 'z b e k isto n R esp u b lik asid a FVV ta sh k il etilg an d a n so 'n g aholini va hududlarni FV m uhofaza qilish sohasida xorijiy m am lakatlar bilan xalqaro ham korlik amalga oshirila boshlandi. Hozirgi kunga kelib AQSh, G erm aniya, Italiya, S h v e y tsa riy a , S h v etsiy a , B elgiya va b o s h q a M D H m am lakatlari bilan o 'zaro ham korlik qilib kelinmoqda. X orijiy m a m lak a tla r davlat va siyosiy ra h b a rla rin in g faoliyatida aholi va hududlarni tabiiy, texnogen va harbiy FV lardan m uhofaza qilishning sam arali tizimini yaratish asosiy o ‘rin tutadi. Qonuniy hujjatlarning katta qismi aynan shu m uam m olam i yechishga qaratilgan. Bu qonun hujjatlari tegishli tashkilot tizimlari tashkil etilishini tartib g a soladi va u la rn in g y u k la tilg a n v a z ifa la m i b a ja ris h g a y u q o ri ta y y o rlig i, ra d ia ts io n va k im y o v iy re z v e d k a te x n ik v o sita la rin i riv o jlan tirish , a v a riy a -q u tq a ru v va b o sh q a k e c h ik tir ib b o im a y d ig a n is h la rn i h a m d a d o z im e trik nazoratni olib borish, davlat boshqaruv organlari va aholini xabar berish tizimini shakllantirish, shuningdek, ularni FV s h a ro itid a h a ra k a t q ilish g a q a ra tilg a n . X o rijiy m am - lak atlard a FV da tez ishga kirishish tizimi bir necha yirik kim yoviy a v ariy alard a n (B xopal sh. H in d isto n -1 9 8 4 -у., Sevezo, Italiya 1975-y., A bbisted B.Britaniya 1984- va b.) so ‘ng tashkil etila boshlandi. FV dan aholini va hududni m uhofaza qilish tizimining tajribasi xorijiy m am lakatlarda tegishli iqtisodiy mexanizmni shakllantirishga imkon bergan. Bu m exanizm ning h a ra k a tc h a n d astak larid a n biri q a to r m am lakatlar qonun hujjatlarida k o ‘zda tutilgan xavfsizlik m e ’y o rla rig a am al q ilm a g a n lik u ch u n k o r x o n a la r va m an sab do r shaxslarga n isb atan q a t’iy jazo lar belgilanishi hisoblanadi. Shu vaqtgacha Bxopaldagi «Yunion K arbayd» A m erika kom paniyasi zavodida sodir b o ‘lgan av ariy ada jab rlan g an la rg a to ‘langan tovon puli rekord k o ‘rsatk ich b o ‘lib qolm oqda. T ovon puli m iqdori 470 m ln. do llarga yaqinni tashkil etgan. AQSh da 1977-yilda qabul qilingan qonunga asosan, bilib turib stand art talablarini buzganlik u ch u n 25000 d o lla r ja rim a s o lin a d i yo k i b ir y ilg ach a ozodlikdan m ahrum qilinadi. B uyuk B ritan iy a ish c h ila rin in g h a y o ti va s o g ‘ligiga ataylab xavf solganligi uchun m oddiy jarim a va 5 yilgacha ozodlikdan m ahrum qilish chorasi q o ‘llaniladi. Iq tis o d iy m e x an izm n in g y a n a b ir d a s ta g i s u g ‘u r ta h iso b la n ad i. S u g 'u rta m a jb u ran yoki k o ‘ngilli rav ish d a amalga oshiriladi. Sug‘urtaning favqulodda vaziyatlarning nohush o q ib a tla rin i yengib o ‘tishdagi roli h a q id a K ali- fomiya zilzilasidan (1984-y.) so'ng to'langan tovon pulidan bilib olsa ham bo'ladi. 10 mlrd. dollam i tashkil etuvchi bu miqdor atigi 2 oy davom ida to ‘lab ulgurilgan. 12.2 . A m erika Q o'sh m a S htatlari A m e rik a Q o 's h m a S h ta tla r id a h a lo k a t va ta b iiy ofatlarning tu gatish , oldini olish va oq ib atlarin i tugatish bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish va davlat siyosatini amalga o shirish ish la rig a d a v la t m iq yo sid a b ev o sita m a m la k a t Prezidentiga bo'ysunuvchi qato r idoralar javob beradi. H a lo k a tla r s o d ir b o 'lg a n d a 1979-yili A Q S h p rezi- d e n tin in g b u y r u g 'i b ila n ta sh k il e tilg a n F a v q u lo d d a s h a r o itla rd a h a r a k a t qilish fed eral ag en tlig i (F E M A ) alohida rol o'ynaydi. FE M A M udofaa vazirligi, Safarbarlik tayyorgarligi federal boshqarm asi, y o n g 'in d an m uhofaza qilish m a’muriyati, halokatlarda aholiga yordam ko'rsatish fed eral b o sh q a rm a si va F ed e ra l s u g 'u r ta m a ’m u riy a ti negizida avvalo, yirik raketa-yadro urushi sharoitlarida, FV lar sodir b o 'lg an d a m am lakat iqtisodiyotini boshqarishga q aratilg an x a tti-h a ra k a tla m i b itta q o 'l o stid a m uvofiq- lashtirish m aqsadida tashkil etilgan. FE M A ning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) A Q SH safarb arlik n i rejalashtirish va iq tiso diyo tn i um um davlat m iqyosida urushga tayyorlash, shuningdek, tabiiy, texnogen va harbiy xususiyatli FV sodir bo'lg and a a h o li h a y o tiy fa o liy a tin in g x av fsizlig in i t a ’m in la s h masalalari bo'yicha davlat, shtatlar va mahalliy hokim iyat organlari faoliyatini m uvofiqlashtirish; b) FV sodir bo'lganda, milliy xavfsizlikka doir uzluksiz d avlat b o sh q aru v in i t a ’m inlashga q aratilg an ta d b irla rn i rejalashtirish; d) tinchlik va urush davrida FV sodir bo ‘lganda, ulam ing o ld ini olish va x ab ar berish tizim ining b arch a ta rk ib iy qismlari ishini birlashtirish va muvofiqlashtirish ham da FV salbiy oq ibatlarin i tugatish b o 'y ich a boshqaruvni tashkil etish; e) aholini o'q itish va boshqaruv organlarining shaxsiy tarkibini tayyorlash; f) aholi va h u d u d larn i tu rli FV dan m uhofaza qilish sohasida sug'urta faoliyatini tashkil etish va FV ning salbiy o q ib atlaridan jabrlangan jism oniy va huquqiy shaxslarga keltirilgan zararning o'rnini qoplash. F E M A ga b u n d an ta sh q a ri, ilmiy ta d q iq o t ish la rin i o 'tk a z ish , terrorizm ga q arshi kurashish m asalalarini hal qilish, FV vaqtida ommaviy axborot elektron vositalarining ishlatilishi ustidan nazorat qilish, m am lakat Qurolli kuchlari bilan ham korlik qilish ham yuklatilgan (16-rasm). FE M A boshlig'i bir vaqtning o 'zid a FV larda h arak a t qilish kom issiyasi raisi hisoblanadi. K om issiya tark ib ig a milliy xavfsizlik, ichki siyosat, h u k u m a tlara ro m asalalar b o 'y ic h a P re z id e n t y o rd a m c h ila ri, m a ’m u riy b y u d je t bosh q arm asi direktori kiradilar. K om m isiya prezidentga F M sohasida ijtim oiy siyosatni ishlab chiqishda yo rdam beradi. FE M A o 'z faoliyatida milliy meteoxizmat (xabar berish va b a s h o ra tla r), so g 'liq n i sa q lash vazirligi, Qizil X och jam iyati, avtom obil yo 'llari boshqarm asi, savdo vazirligi, qishloq xo'jaligi vazirligi bilan o 'z aro ham korlikni am alga oshiradi. A QSH da muhofaza ishlari «F uqaro m udofaasi to 'g 'r i sida» gi (1950-y.) qoida asosida am alga oshiriladi. Shuni qayd qilib o'tish joizki, AQSh da qabul qilingan qonunlar o 'z la rin in g aniqligi bilan ajralib tu rad i. Buni R o b e rt T. S taffo rd n in g « H alo k atlard a va fav q u lo d d a v aziy atlard a 16-rasm. AQSH da halokatlar va tabiiy ofatlarning oldini olish va oqibatlarini tugatish sohasida tadbirlarni ishlab chiqish va umumiy siyosatni aniqlovchi idoralar va federal muassasalar yordam k o ‘rsatish to'g'risida» gi (1988-y.) federal qonuni misolida yaqqol k o ‘rish mumkin. Q o n u n d a A Q Sh p rezid en ti, s h ta tla r g u b e rn a to rla ri, m a h a lliy m a ’m u riy a t, ijro etu v c h i h o k im iy a t fe d e ra l organlari va xususiy «foyda keltirm aydigan» (kom m unal, avariya, tibbiy va h.) tashkilotlar vakolatlari to ‘liq bayon etib berilgan. 1 2 .3 . Y evropa m am lak atlari Finlandivada 100 yildan ortiq m ustaqil tashkilot sifatida faoliyat k o ‘rsatib kelgan yong‘in xavfsizligi xizmati 1975- yilda qabul qilingan qonunga muvofiq qayta tashkil etilib, yagona q utq aruv xizmatiga aylantirildi. B undan tashqari, qutqaruv xizmati tez yordam vazifasini ham o ‘taydi. Q utqaruv xizmati m ahalliy byudjet hisobidan m ablag ' bilan t a ’m inlanadi. D avlat byudjetidan b a ’zi bir m iq d o r m ablag'i kichik shaharlardagi tashkilotlar uchun ajratiladi. Finlandiyada aholini m uhofaza inshootlari bilan ta ’min- la n is h i m a sa la s ig a aso siy o 'r in b e rilg a n . X u su s a n , X elsin k id a 4400 dan o rtiq b o m b a d a n b e rk itish jo y la ri mavjud. U lar bino va inshootlar yerto'lalarida joylashgan, shuningdek, alohida qoyalam i o'yib qurilgan. Bunday pana joylarga aholining 97% i berkinishi mumkin. Q utqaruv xizmati tizimida m intaqaviy trevoga m arkazi alo h id a o 'r in egallaydi. M ark az kun d av o m id a b ax tsiz h o d isalar haqidagi xabarni qab u l qiladi, o 't o 'c h irish va q u tq a ru v k o m a n d a la rin i, tez y o rd a m m a s h in a la r in i chaqiradi va qutqaruv xizmatining barcha tezkor faoliyatini boshqarib turadi. K adrlarni o'qitish masalasiga, qutqaruv xizm atiga ju d a jiddiy q aralad i.S h u m aqsad da q u tq a ru v m ak tab i tashk il etilgan.U ning doirasida rah b ar va oddiy xodim lar tarkibi, navbatchilar kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarda qutqaruv 2 2 0 Hizmat direktori byurosi Tezkor tayyorgarlik boshlig'i Qutqaruv bolim i Aholi muhofazasi bo‘limi Tezkor byuro Komanda byurosi Tibbiy sanitariya byurosi 1 г Ma’muriy Texnik bo‘lim Nazorat boMim Mintaqaviy Qut qaruv boMim trevoga markazi maktabi 1 1 ------ 1 Ma’- muriy byuro X o‘ja - lik byu rosi Reja byurosi Mate riallar byurosi Ta’ - mi not byuro- Uy bosh- qaruvi byurosi Nazo rat byurosi Tek- shi - rish byurosi Trevoga va kom- muni- katsiya byurosi Reja ta’mir- lash byurosi 0 ‘qitish- ni reja lashti rish byurosi 0 ‘qi- tish byu rosi Tez kor byuro 17-rasm. Xelsinki shahri qutqaruv xizmati b o 'lin m a la r i u ch u n F M o rg a n la ri va b o s h q a a v a riy a - qutqaruv tashkilotlari xodimlari tayyorgarlikdan o ‘tadilar. H aydovchilar tayyorgarligiga alohida e’tibor beriladi. «Tez yordam » va o ‘t o'chirish m ashinalari haydovchilari bilan olib b o rilad ig an m a sh g 'u lo tla rn in g davom iyligi b o sh q a qutqaruvchilar bilan o'tkaziladigan m ashg'ulotlardan uch m a rta o r tiq . S h u n d a y q ilib , h a y d o v c h ila r u n iv e rs a l qutqaruvchilar hisoblanadilar. U lar bevosita qutqaruv, o 't o'chirish va tibbiy - qutqaruv ishlarida qatnashadilar. Finlandiyada qutqaruv xizmati falsafasi ishlab chiqilgan va u bu yerda qabul qilinganidek, olti «qirrali toshlar» ustiga qurilgan: (17-rasm) 1. Isn on parvarlik aholi m uhofazasi; ularni h alo k at va kasallik holatlarida qutqarish; 2. D em okratiya — barcha yordamga m uhtojlar tengdir. Y a g o n a k o 'r s a tk ic h y o rd a m n in g tezligi va m u v a fa q - qiyatning istiqbolidir. 3. E rk in in tiz o m k e ra k li k o 'r in is h d a tez y o rd a m k o'rsatishni ta ’minlovchi q a t’iy subordinatsiya. 4. T e z lik — o d a m la r, m o l-m u lk va a tr o f - m u h itn i qutqarish ishlarini tashkil etishda vaqt omili hal qiluvchi rol o'ynaydi. 5. O 'z ishini bilish — Xelsinki q u tq aru v xizm atini ish ta jrib a s i, fu n k s io n a l ta y y o rg a rlig i va k ritik h o la td a g i bem orlam i tashish jarayonida tirik qolish m iqdoriga k o 'ra Y evropa, h am dunyo b o 'y ich a qiy o slaganda 1-d arajag a kiritish mumkin. 6. E p c h illik - q u tq a ru v is h la rin i tu r li s h a r o it v a vaziyatlarda olib borishga to 'g 'r i keladi. Finlandiyada tayyorgarlikning uch bosqichli tizimi qabul qilingan: 1-bosqich - kundalik favqulodda vaziyatlarga shay turish. Buning uchun 100 kishi navbatchilik qiladi; 2-bosqich - halokat va ofatlarga nisbatan o 'z shayligini bildirish. Bunday hollarda 2500 odam h arak atd a b o'lad i. 3-bosqich U m um davlat miqyosida tang vaziyatlar sodir bo‘lgan hollarga m o'ljallangan. Bu davrda FM tizimi 8400 kishilik qutqaruv fuqaro muhofazasi guruhini tashkil etadi. aholini va hududlarini tabiiy, texnogen va harbiy FV lardan m u h o fa z a q ilish v a z ifa si K o n fe d e ra ts iy a z im m asig a yuklatilgan. S h veytsariya xavfsizlik d o k trin asin in g bosh tam oyili birinchi quyi b o ‘g‘inlariga tayanishdan iborat. Tayyorgarlik va m uhofaza tadbirlarining asosiy qismi kom m unalar (500 ta x o 'jalik ni o 'z ichiga olgan m a ’m uriy - hududiy birlik) darajasida olib boriladi. K om m unalar kantonlarga (ular soni 26ta) birlashtirilgan, u larning k uch larid an FV sodir b o 'lg a n d a foydalaniladi. X avfsizlik so h asid a um um iy m u v o fiq lash tiru v ch i ro ln i federal o rg a n la r o 'y n a y d i. FV sod ir b o 'lg a n d a b irinchi b o 'lib h a ra k a tn i politsiya, o 't o 'ch irish tuzilm asi va tez y ordam boshlaydi. F u q aro m uhofazasi b o 'lim lari ayrim hollardagina, asosan, yirik ko'lam d agi FV lard a shikast- langanlarga yordam berish uchun harakatga keladi. FM kuch va vositalari yetarli bo'lm asa, federal organlar q a r o r ig a k o 'r a q u tq a ru v is h la rig a arm iy a q ism va b o 'lin m a la ri ja lb q ilin ad i. S h veytsariy a F M tizim in in g m uhim xususiyati FV oqibatini tugatishga aholining keng k o 'la m d a k o 'n g illi va b e g 'a ra z ja lb qilinishidir. B undan tashqari, m am lakat konstitutsiyasiga binoan, har bir fuqaro, agar u xohish bildirm asa yoki boshqa bir sababga k o 'ra a rm iy ad a xizm at q ila olm asa, FM q ism larid a m u q o b il xizmat o'tashi, FM vazifalarini bajarishda qatnashishi shart. Shveytsariyada doim iy harbiy tuzilm alar y o 'q , profes sional qutqaruvchilar soni esa k o 'p emas. Shu sababli barcha aholi sa p y o r-o 't o'chirish va tibbiy tuzilm alarga, shuning dek, o 'z a ro ham korlik rejalariga asosan, FV da aholi va m a m la k a t K o n stitu tsiy a s ig a a so san m illiy q a d riy a tla r m u h o faz asi ish la rig a ja lb q ilin u v ch i armiya qismlariga biriktirib qo'yilgan. Y uqorida keltirilgan tuzilm alarga biriktirilganlar trevoga e’lon qilingandan so'ng mustaqil ravishda halokat sodir bo'lgan joyga yetib keladilar va barcha ishlarda beg'araz, professional o 't o'chiruvchilar, shifokorlar, harbiylar va politsiyaga yordam beradilar. Shveytsariyada FM boshqarish tizimi sam arali h arak a t qiladi. F ed eral o rg an la r ju d a ham kam sonli. U lar F M so h a sid a siyosiy q a ro rla r ishlab ch iqish va ta d b irla rn i m uvofiqlashtirish, boshqaruvning yuqori va o 'r ta b o 'g 'in m utaxasislarini qidirish, yollash va o'qitish bilan shug'ul- lanadilar. FM sh tab la ri k o m m u n alar m iqyosida tashk il etiladi. K o m m u n a la r o 'z n a v b a tid a s e k to r la r , k v a r ta lla r va hovlilarga bo'lingan, ularning har birida saylab qo'yilgan ko'ngilli boshliqlar bor. Shunisi diqqatga sazovorki, yirik k o 'la m d a g i FV so d ir b o 'lg a n d a , o d a m la rn i q u tq a ris h b o 'y ich a olib boriladigan tad birlarni m uvofiqlashtirishni politsiya boshlig'i o 'z zimmasiga oladi. Politsiya m ahkam asi qoshida shtab tashkil etiladi, u yerga tegishli tuzilm a va xizm atlar boshliqlari chaqirtiriladi. S h v e y ts a riy a d a o m m av iy , o ld in d a n o 'tk a z ila d ig a n e v a k u a ts iy a ta d b ir la r id a n vo z k e c h ilg a n . M a m la k a t aholisining barchasi p an a jo y la r bilan t a ’m inlangan. Bu pana joylarning bir qismi birinchi tibbiy yordam punktlari va gospitallarga m oslashtirilgan. FM ning barcha him oya in sho otlari doim iy shay h o la td a saqlan adi va uzoq v aq t davom ida yashash uchun zaxira bino hisoblanadi. harbiy FV la rd a n m u hofaza qilish b ilan b o g 'liq b a rc h a m uam m olarni hal etish IIV ga yuklatilgan. U ning qoshida doimiy FM shtabi tashkil etilgan. U nga joylardagi IIV FM bo'lim lari tobe hisoblanadi. aholi va hu d udlarni tibbiy, texnogen va IIV tom onidan halokat va tabiiy o fatlard an m uhofaza qilishning nam unali rejasi ishlab chiqilgan. Bu reja asosida tum an boshqaruvi organlari va Federal yerlar hukum atlari FV sodir bo 'lganda m uhofazaning umumiy rejalarini ishlab chiqadilar. G e rm a n iy a K o n s titu ts iy a s ig a m u v o fiq , tin c h lik davridagi h a rak a tlar va tabiiy ofatlardan m uhofaza qilish m asalalari F ed eral yerlar m a s’u liy atig a k irad i. G erm a- niyadagi h ar bir Federal yer halokat va tabiiy ofatlar sodir b o 'lg an da m uhofaza to 'g 'risid a o'zining xususiy qonuniga ega. K o 'n g illi y o rd a m c h i x iz m a tla r o ra s id a en g y irig i B av ariy a Qizil X ochi h iso b la n ad i. U yirik k o 'la m d a g i v a z iy a tla r u c h u n « B av ariy a» y o rd a m p o y e z d ig a ega. Poyezd tibbiy xizm at k o 'rsa tish b o 'y ich a taxm inan 4000 o d a m g a y o rd a m b e ra o la d i. S h u n in g d e k , lO ta t o 'l a jihozlangan infeksion gospitallarga ega. G erm aniyada odam lar va iqtisodiyot obyektlarini FV d an m u h o faz a qilishn i h u q u q iy t a ’m inlash m a salasig a boshqa m am lakatlarga qaraganda boshqacharoq yondoshil- gan. M a m la k a td a 20 ga yaqin q o n u n h u jjatlari m avjud bo'lib, ular u yoki bu darajada shu sohadagi m unosabatlarni tu rli s h a ro itla rd a , ju m la d a n , fa v q u lo d d a h o la td a h am tartibga solib turadi. FV e’lon qilinishi bilan bu qonunlar yordam ko'rsatish vazifasini, jinoiy javobgarlik sohasini ken- g a y tirad i, s o 'z erkinligi, h a ra k a t qilish, ish ta sh la s h la r o'tk azish huquqlari esa chegaralanadi. 1980-yili «G erm aniya F ederativ Respublikasi aholisini m uhofaza qilish to'g'risida» qonun qabul qilindi. 1986-yilda Chernobil AES dagi halokatdan so'ng, tezlikda a tro f muhitni m uhofaza qilish va yillik byudjet m ablag'i 463 mlrd. m arkani tashkil etuvchi Y adro reaktorlari xavfsizligini nazorat qilish federal vazirligi tashkil etildi. Fransiyada tinchlik va harbiy davrda aholi va hududlarni FV dan m uhofaza qilish tizimiga umumiy rahbarlikni IIV F M departam enti orqali amalga oshiriladi. Y u k latilg an v azifalam i b a jarish u chun d av lat b o sh - qaruvining barcha darajalarida FM ning maxsus boshqaruv organlari tashkil etilgan. M intaqaviy va mahalliy darajalarda FM ga rahbarlikni tegishli m a ’m uriyat boshlig'i (prefekt yoki m er) am alga oshiradi. B u n d an ta s h q a ri, F M m a s a la la ri b ila n s h ta td a g i o r g a n la rd a n ta s h q a ri, b ir q a to r ja m o a t ta s h k ilo tla r i, jum ladan, FM Milliy kengashi shug'ullanadi. U 30 dan ortiq hukum at, professional va boshqa tashkilotlarni, shuningdek, 200 p a rla m e n ta riy va b ir q a to r m in taq av iy d a ra ja d a g i y e ta k c h i la v o z im d a g i s h a x s la rd a n ib o r a t F M o liy komissiyasini o 'z ichiga oladi. F ran siy a d a q u tq a ru v ishlarini m u v o fiq lash tirish n in g m a rk a z la s h m a g a n sh a k li q a b u l q ilin g a n . H a r b ir de- partam ent va yirik aholi punkti k o 'p sonli shikastlanishlar paydo bo'lishiga olib keluvchi tabiiy ofatlar yoki avariyalar oqibatlarini tugatish uchun kuch va vositalarning maxsus tizim iga ega. FV natijasida shikastlanganlarga tezkor yordam berish tizim ida k o 'n g illi q u tq a ru v c h ila r tu zilm alari m uhim rol o'ynaydi. 1974-yildan boshlab maxsus FM o 'q u v bo'linm asi (VISC) faoliyat ko'rsatib keladi. Bo'linma 50 kishilik oldingi tezkor va texnik g u ru hlard an ibo rat, 7 kun davom ida av to n o m h o ld a ish la y o la d ig a n tez ish g a k iris h u v c h i d e s a n t b o 'linm alarn i tayyorlaydi. FV da avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lm ay- digan ish la rn i o 'tk a z is h uchun m axsus ta y y o rg a rlik d a n o'tgan o 'rm o n yong'inlarini o'chirish va dengiz ifloslanishini tugatishda foydalaniladigan harbiy qismlar, shuningdek, o ‘t o ‘chiruvchilar, p olitsiy ach ilar, tibbiy, sapy or va bosh q a maxsus b o ‘linm alar jalb qilinadi. Tezkor muvofiqlashtiruvchi m arkaz K O D ISK Fransiya hududlarini tezkor kuzatish va hukum atini x ab ard o r qilib turish uchun kun davom idagi navbatchilikni am alga oshiradi. D avlat va m ahalliy darajalarda, korxona, m uassasalar, ja m o a t b irla s h m a la rid a h o k im iy a t o rg a n la ri va fu q a ro la rn in g FV n in g o ld in i olish va tu g a tis h so h asid ag i fao liy ati 1987-yilda q ab u l qilin g an «ҒМ t o ‘g ‘risida»gi qonun asosida am alga oshiriladi. Fransiyada FM xarajatlari byudjetning 5% ni tashkil etadi. Buyuk Britaniyadagi aholi va hududlarni tabiiy, texnogen va harbiy FV lardan m uhofaza qilish tizimi G erm aniya va F ra n s iy a tiz im id a n d e y arli fa rq q ilm ay d i. B u tizim g a u m u m iy r a h b a r lik IIV ga tegish li B o sh q a rm a h a m d a v a z irlik la r va id o ra la r fa o liy a tin i m u v o fiq la sh tiru v c h i V a z irlik la ra ro reja q o ‘m ita si o rq a li a m alg a o s h ira d i. M a h a lliy d a r a ja d a aso siy ta d b ir la r n in g b a ja rilis h in i g raflik lar, m a ’m uriy ray o n lar, sh ah ar m u n itsip alite tlari k e n g a sh la ri m ax su s tu z ilg an q o ‘m ita la r o rq a li ta sh k il etadilar. 1989-yili IIV da avariya - qutqaruv xizmatlari masalalari b o ‘yicha m a sla x a tc h i lavo zim i va un ing ish ch i o rg an i sifatida k o tib iy at tashk il etildi. M aslaxatchi ta sa rru fig a tabiiy ofatlardan shikastlanganlam i hisobga olish, m a’muriy - ax b o ro t xizm atini ta sh k il etish, sh ik astla n g an la rn in g , ulam ing qarindoshlari va um um an, aholining ruhiy holatini o ‘rganish, xorijiy m am lakatlar qutqaruv ishlari tajribasidan foydalanish, yig'inlar, hukum at va turli xizm atlarda tegishli m utaxasislarning sem inarlarini tashkil etish kiradi. H ukum at tarkibida, IIV dan tashqari, avariya - qutqaruv ish larin i ta y y o rla sh va o ‘tk azish n i m u v o fiq lash tirish d a tasarru fid a h alo kat joyida joylashgan rayon yoki obyekt b o ‘lgan yetakchi vazirlik ham q atn ash a d i. IIV bilan bir qatorda bu vazirlik sodir b o ‘lgan ofat va uning oqibatlarini tugatishning borishi to ‘g ‘risida hukum atni, parlam entni va aholini xabardor qiladi. Ita liv a d a m axsus ta sh k iliy tizim F M m illiy xizm ati (F M M X ) ta sh k il etilg an . F M M X fa o liy a tig a u m um iy rahbarlik va m uvofiqlashtirishni FM ni m uvofiqlashtirish vaziri F M vazirligi orqali amalga oshiradi. FM ni m u v o fiq lash tirish ish lari q o sh id a F M te zk o r q o ‘mitasi FM ga yagona rahbarlikni t a ’minlaydi va uning b a rc h a x izm atlari fao liy atin i m u v o fiq la sh tirad i. U n in g tarkibiga hukum at organlari, yuqori b o ‘g‘in rahbariyatining v a k illa ri k ira d ila r. B u n d an ta s h q a ri, Ita liy a h u k u m a ti tom onidan FM milliy kengashi ta ’sis etilgan. Uning vazifasi F M M X n in g tu rli d a s tu r re ja la ri k o ‘r s a tk ic h la r i va m e’yorlarini aniqlashdan iborat. Viloyat darajasida FM ga rahbarlikni komissar, mahalliy darajada esa viloyat va kom m unalarda tegishli prefekt yoki mer am alga oshiradi. Italiya FM M X kuch va vositalari tarkibiga yong‘indan m uhofaza qilish milliy korpusi, Qurolli K uchlar b o ‘linmalari, politsiya, o ‘rm onlarni m uhofaza qilish davlat korpusi, alp xizmati milliy korpusi (to g ‘ qutqaruvchilari), gidrografik, dengiz xizmatlari, ilmiy tadqiqot guruhlari va muassasalari, Italiya Qizil Xochi, milliy sanitariya xizm ati tashk ilo tlari va k o ‘ngillilar kiradi. Italiyada aholi va hududlarni, iqtisodiyot obyektlarini m uhofaza qilish «Italiya FM milliy xizm atini t a ’sis etish to ‘g ‘risida» gi (1990-y.) q o n u n ta la b la ri asosida am alga oshiriladi. S h vetsiv ad a h a lo k a tla rd a tib b iy tez y o rd am xizm ati fransuzlarnikiga o ‘xshab, m am lakat IIV ning o ‘t o ‘chirish boshqarm asi tasarrufida 1986-yili Q utqaruv xizmati milliy boshqarm asi tuzilgan b o 'lib , u FV lard a 284 ta m ahalliy o ‘z-o‘zini boshqarish boshqarm alari qutqaruvchilari ishiga rah b arlik n i am alg a oshiradi. B oshqarm a m u n itsip ial va k o m m u n alarn in g q u tq a ru v x izm atlarin i ta sh k il etish va o ‘q itish g a m a ’sul, FV d a u la rn in g is h la rid a a x b o ro t- m aslaxat yordam ini beradi, aholini zarur axborotlar bilan ta ’minlaydi va hk. FV la rd a S h v etsiy an in g tib b iy m u a ssa sa la ri tegishli darajadag i F M q o ‘m ondonligi b o ‘ysinuviga o ‘ta d ila r va 200000 gacha shikastlanganlarni (aholining umumiy soni 8 mln. kishi) qab u l qilishga tayyor b o ‘ladilar. Shuningdek, 92ta statsionar, 90 ta m uvaqqat gospital va 76 ta alohida tibbiyot pu n k tlari tashkil etilishi m um kin. Buning uchun d a v la t, m u n its ip ia l va k o m m u n a o m b o r la r id a d o ri- darm onlar, tibbiy asboblar va boshqa moddiy vositalam ing tegishli zaxiralari tashkil etib qo'yilgan. 1975-yili tez tib b iy y o rd am Shvetsiya A sso siatsiy asi ta s h k il e tilg a n . A s s o s ia tsiy a n in g m a q sa d i h a lo k a tla r sharoitida ishlash m alakasini takom illashtirishdan iborat. A ss o s ia tsiy a y o rd a m id a tez y o rd a m x iz m a tla ri va qutq aruv ch ilar uchun kuchaytirilgan kurs m ash g 'u lo tlari olib boriladi. Belgivada IIV rahbarligida FV sodir bo'lganda tez ishga kirishish tizim i 5ta kritik vaziyatlar m arkazini o 'z ichiga oladi. A v a riy a -q u tq a ru v b o 'lin m a la rin i va m u ta x a s is la rn i tayyorlash zarur asbob-anjom lar va m alakali o'qituvchilar bilan t a ’m inlangan m axsus m ark azd a am alga oshiriladi. M arkaz qoshida poligon b o 'lib , FV vaqtidagi h a ra k a tla r am alda bajarib m ustahkam lanadi. B elgiyada FV ning oldini olish va aholi m u h o fazasi b o 'y ich a kuchli qonuniy asos yaratilgan. M asalan , faq at Belgiyadagina o ‘ta xavfli obyektlarga ega b o 'lg an sanoat firm alariga soliq solish to'g'risidagi qonun qabul qilingan. 1 2 .4 . M u staq il davlatlar ham do‘stlig i m am lak atlari Rossiyada aholini va hududlarni FV dan muhofaza qilish ishlari 1991 -yili R SFSR hukum ati q aro ri bilan R ossiya qutqaruvchilar korpusi tuzilishi bilan boshlangan. 1994-yilda FM, FV va tabiiy ofatlar oqibatlarini tugatish ishlari b o 'y ic h a d av lat q o 'm itasi negizida shu nom dagi vazirlikning tashkil etilishi muhim qadamlardan biri bo'ldi. F ed eral va m ahalliy o rg an la r h a ra k a tla rin i, u larning kuch va vositalarini birlashtirish m aqsadida 1992-yil aprel oyida R ossiya hukum atining q arori bilan FV ning oldini olish va ogohlantirish Rossiya tizimi tashkil etildi. Hozirgi kunda bu katta im koniyatlarga ega bo 'lgan qudratli tezkor tiz im g a a y la n d i. FVV m u ta x a s is la ri x o rij va x a lq a ro insonparvarlik harakatlaridagi ko 'plab qutqaruv ishlarining qatnashchilaridir. So'nggi yillarda Rossiyada qutqaruv vositalarini ishlab c h iq a rish sa n o a ti sh ak llan d i va riv o jla n m o q d a , u q u t- q a ru v c h ila rn i b a rc h a z a ru r a n jo m la r b ilan t a ’m in lash m asalasini m uvaffaqqiyatli hal etm oqda. R o ssiy a d a m u ta x a sisla rn i ta y y o rla s h va m a lak asin i oshirish konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Konsepsiya uzluksiz, k o 'p bosqichii,m ajm uaviy va k o 'p rejali asosda o'qitishni ko 'zd a tutadi. U zlu ksizlik - h a r b ir m u tax asisn i u n in g faol x izm at faoliyati jarayonida doimiy tayyorlab borishdan iborat. K o 'p bosqichlilik esa oliy, federal b o 'g 'in rahbarlaridan b o s h la b o b y e k tla r d a ra ja s ig a c h a R F V T n in g b a rc h a m utaxasislari o 'q ish ad i. B undan tash qari, aholining turli tab aq ala rin in g FV sh aro itid a h a ra k a t qilishga om m aviy o'qitilishi ham nazarda tutiladi(18 a,b,d-rasm ). 2 3 0 А) В) 18-rasm: a) Rossiya fuqaro mudofasi, b) Rossiya favqulodda vaziyat tizimi (RFVT) D) 18-rasm: d) Rossiya fuqaro muhofazasi tizimi (RFMT) Rossiya tezkor tibbiy yordam xizmati m arkazlashtirilgan umum davlat xizmati bo ‘lib, FV ning oldini olish va harakat qilish um um davlat tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Uning asosini shikastlanganlarga tezkor tibbiy yordam k o ‘rsatish m arkazlari, ixtisoslashtirilgan tibbiy va doim iy shay h olatd a turuvchi brigadalar, shu ju m lad an, idoraviy sog'liqni saqlash tuzilm alari tashkil etadi. R o ssiy a h o z ird a F u q a ro m u d o fa a sin i R F V T b ila n integratsiyalash yo'li bilan rivojlantirish, ya’ni Rossiya FM tizimini tashkil etish bo'sag'asida turibdi. Buning sabablari quyidagilar: Birinchidan, yadro hukmronligi potensialining kamayishi, y a d ro q u r o lla r i q o 'lla n is h in in g c h e k la n is h i h a q id a g i d o k tr in a n in g q a b u l q ilin is h i, k im y o v iy q u r o lla r n in g ta ’qiqlanishi va yo'q qilinishi, qurollarning yangi turlarining paydo bo'lish i, yuqori aniqlikka ega q u ro llar q o 'llan ish i k o 'la m in in g tez k e n g a y ish i, fu q a ro m u h o fa z a s i vazi- falarining kengayishi, aholi va hududlarni m uhofaza qilish u su lla ri va v o sita larin in g q ay ta к о 'r ib ch iqilishiga olib kelmoqda. Ikkinchidan, hozirgi terrorizm avj olayotgan, turli harbiy nizolar kelib chiqayotgan, e ’lon qilinm agan uru shlar olib borilib, o ‘ta xavfli obyektlarga FV ning soni va k o ‘lami oshib ketgan, aholini va hududlarni muhofaza qilish bilan tinchlik va harbiy davr vazifalari aralashib ketgan bir vaqtda R FV T kuch va vo sitalarig a ham , FV kuch va vositalarig a ham doimiy ehtiyoj sezilib qoldi (19-rasm). U c h in c h id a n , m a m la k a t b o s h id a n k e c h ira y o tg a n qiyinchilik sharoitida shunday birlashgan tizim tashkil etish z a ru ra ti tu g ‘ildiki, bu tizim tabiiy, texnogen va h arb iy xususiyatli FV ning oldini olish va tugatish, ulardan aholi va h u d u d la rn i m uh o faza qilishning yag o na tash k iliy va u s lu b iy ta m o y illa r in i a m a lg a o s h iris h i lo zim . B u b ir 19-rasm. 2001 yil 1 1-sentyabrda A Q S H d a so d ir etilgan terroristik harakat oq ib ati to m o n d a n , tiz im n i u s h la b tu ris h g a k e ta d ig a n sa rf- xarajatlarni kam aytirsa, ikkinchi tom ondan, birlashtirilgan tizim im k o n iy atin i yuq ori d a ra ja g a k o ‘ta rish g a sh a ro it y aratad i. Belorusiva R espublikasi Prezidenti 1998-yilda FVV ni q ayta tashkil etish to 'g 'ris id a F arm on qabul qildi. U nga asosan, IIV dan harbiylashtirilgan yong'in xizmati (XYOX) ajratib olindi va u FVV ning negizi bo'lib qoldi. Unga a w a l ta s h k il e tilg a n C h e rn o b il A ES h a lo k a ti o q ib a tla r i m u a m m o la ri b o 'y ic h a q o 'm ita , s a n o a td a va y a d ro energetikasida ishlarni xavfsiz olib borishni nazorat qilish q o 'm ita s i, shuningdek, M insk sh ah ar h arb iy lash tirilg an y o n g 'in qismi boshqarm asi to 'liq tark ib d a va Belorusiya XYOX ning to 'la tarkibi qo'shildi. 1999-yilda FVV haqidagi nizom tasdiqlanib, FV vaziri tayinlandi. Belorusiya uchun bu eng m aqbul variant hisoblanadi, chunki, kichik hududlarda aholi va hududlarni m uhofaza qilish m uam m osini b o 'lib tash lash iqtisodiy to m o n d an m aqbul emas. Shuningdek, o 't o'chiruvchilar turli FV da o d a m la m i q u tq a ris h v a z ifa la rin i b o s h q a la rd a n k o 'r a yaxshiroq biladilar. FVV ning asosiy vazifasi kadrlar tayyorlash va FV lar bo'yicha o'q uv poligonlari tashkil qilishdir. Ikkinchi vazifa - o'zlarining xususiy qutqaruv vositalarini yaratish. H ozirda tez ish g a k irish u v c h i av to m o b il y a ra tild i, u av a riy a - q u tq a ru v is h la ri u ch u n b a rc h a z a r u r a n jo m la r b ila n jihozlangan. 1. «Jeneva zonalari» va «ISD O » halqaro tashkilotlari haqida nim alarni bilasiz? 2. «Savezo D irektiva»si, « M SF » (tib b iyo t chegarasiz) tashkilotlari haqida nim alarni bilasiz? 3. A Q S H ning fa v q u lo d d a shar otlar da harakat qilish fe d e r a l agent ligi ( F E M A ) haqida nim alarni bilasiz? 4. F E M A n in g vazifalari nim alardan iborat? 5. Finlandiya y a g o n a qutqaruv x iz m a ti haqida nim alarni bilasiz? 6. Shveysariya ko m m u n a la ri haqida nim alarni bilasiz? 7. G erm aniyada aholini F V lar dan m uhofaza qilish m asalalari qanday hal qilingan ? 8. B u yu k B rita n iya d a aholini F Vlardan m uhofaza qilish m asalalari qanday hal qilingan? 9. Italiya va S h vetsiyada aholini FVlardan m uhofaza qilish m asalalari qanday? 10. M ustaqil davlat lar ham do ‘stligida aholini FVlardan m uhofaza qilish m asalalari qanday rejalashtirilgan? Tayanch iboralar Huquqiy tizim, konstitutsiyaviy huquq xalqaro hamkorlik, atrof- muhit agentligi, favqulodda vaziyatlar vazirligi, federal agentligi, milliy xafvsizlik, fuqaro xavfsizligi, qutqaruv xizmati, xavfsizlik doktrinasi, kommunalar, tezkor tayyorgarlik, tezkor byuro, buyruq byurosi, tibbiy sanitariya byurosi, fuqaro muhofazasi byurosi, pana joylar byurosi, nazorat boMimi, mintaqaviy trivoga markazi, qutqaruv maktabi. 1. Karimov I.A. 0 ‘zbekiston buyuk kelajak sari. -Т.: “0 ‘zbekiston”, 1998, 683-b. 2. Karimov I.A. 0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida: Xavfsizlikka ta h d id , b a rq a ro rlik s h a rtla ri va ta ra q q iy o t k a fo la tla ri. -Т.: “0 ‘zbekiston”, 1997. 3. 0 ‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi. 1992 yil 8-dekabr. - Т.: “0 ‘zbekiston”, 1992. 4. Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyat- larnin g tasnifi to ‘g ‘risidagi 0 ‘zbekiston R espublikasi V azirlar M ahkam asining qarori, №455, 27-oktyabr. 1998. 6-b. 5 .0 ‘zbekiston Respublikasining fuqaro muhofazasi davlat tizimi to ‘g‘risida. 0 ‘zbekiston Respublikasi vazirlar M ahkamasining qarori №558, Т.: 23-dekabr. 1997. 6. A holini, h u d u d larn i tab iiy ham da texnogen x ususiyatli favqulodda vaziyatlardan m uhofaza qilish to ‘g ‘risida. 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonuni, Toshkent. “Sharq”. 1999. 31-b. 7. F uqaro muhofazasi to ‘g‘risida. 0 ‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 26-may. 2000. Toshkent. 8. Frolov V. P six o lo g ich e sk ay a p o d g o to v k a к o p a sn o sti. G rajdanskaya zashita, 1999. №3. 9. Yunusov M.Yu., Boychiboyev Z.J. Zilzila oqibatlari saboq b o ‘lsin. - “Toshkent oqshom i” gazetasi, 28-iyun. 2000. 10. Ilyosova Z.F. Xorijiy m am lakatlarda aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan m uhofaza qilish y o‘llari. M a ’ruza m atni. Toshkent, «Universitet», 2000. 11. Belov S.V. id r. Bezopasnostjiznedeyatelnosti. -М.: Visshaya shkola. 2000. 12. Kukin P.P., Lapin V.L., Ponamarev N.L. i dr. Beopasnost texnologicheskix protsessov (Oxrana truda). Uchebnoye posobiye dlya VUZov. -М.: “Visshaya shkola”, 2001. 13. Arusmatov E.A. i d r. B e z o p a s n o s tjiz n e d e y a te ln o s ti. Izdatelskiy dom «Dashkov i К 0», М.: 2001. 14. T.A. Xvan, P.A. Xvan. Osnovi bezopasnosti jiznedeyatelnosti (dlya studentov kolledjey) R ostov na D onu «Fenkis i К 0», М.: 2001. 15. Tojiyev М., N e’matov I., Ilhomov M. F av q u lo d d a vazi yatlarda va fuqaro muhofazasi. M .Ch. «T a’lim m anbai» jam iyati, - Т.: 2002. M U N D A R I J A 1 BOB. FUQARO MUHOFAZASINING UMUMIY MASALALARI, TASNIFI VA XARAKTERISTIKASI............................................... 6 1.1. Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasining roli va vazifalari. Fuqaro muhofazasining zamonaviy konsepsiyasi............................... 6 1.2. Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi kursining atama va alohida tushunchalari.............................................................................. 7 1.3. 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida bo'lishi mumkin bo'lgan favqulodda vaziyatlar, avariya va falokatlaming tasnifi................... 18 2 BOB. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI FUQARO MUHOFAZASINING (FM) HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI............................................................................................33 2.1. O'zbekiston Respublikasi FMning huquqiy va tashkiliy asoslari. . 33 2.2. O'zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasining kuch va vositalari...........................................................................................34 2.3. Xulosalar...............................................................................................37 3-BOB. FAVQULODDA VAZIYAT SHAROITIDA AHOLINI HIMOYALASH ................................................................................... 41 3.1. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari.................................................... 41 3.2. FV larni va ularning oqibatlarini oldindan aytish va baholash............................................................................................. 45 3.3. FV da FM ni ta’minlash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish............47 4-BOB. YADROVIY PORTLASHNING ODAMLARGA VA XALQ XO'JALIGI INSHOOTLARIGA (XXI) TA’SIR I......49 4.1. Havoning zarbali to'lqini......................................................................49 4.2. Kuchli yorug'lik nuri............................................................................ 51 4.3. O'tuvchi radiatsiya nuri........................................................................53 4.4. Radioaktiv zaharlanish.........................................................................55 5 BOB. FAVQULODDA VAZIYAT VA FUQARO MUHOFAZASI SHTABI VA NOHARBIY TUZILMALAR.......57 5.1. Institut FM ning tuzilishi (misol tariqasida)...................................... 57 5.2. FM shtabi va noharbiy tuzilmalarning vazifasi................................. 59 5.3. Inshoot, avariya, falokat va baxtsiz hodisalar ro'y bergandagi ahvolni aniqlash......................................................................................62 5.4. Qutqaruv ishlarini tashkil qilish va o'tkazish.................................... 64 6 BOB. FAVQULODDA VAZIYATLARDA XALQ XO'JALIK OBYEKTLARI ISHINING BARQARORLIGINI TA’MINLASH. . 66 6.1. Barqarorlik haqida tushuncha va unga ta’sir qiluvchi omillar....................................................................................... 66 6.2. XXI larini joylashtirish, loyihalash va qurilishga bo'lgan talablar. 69 6.3. Xalq xo'jaligi inshootlarning barqarorligini oshirishning usul va yo'llari......................................................................................................71 7 BOB. TEXNOGEN FAVQULODDAGI VAZIYATLARDAN AHOLINI VA HUDUDLARNI HIMOYA QILISH.....................74 7.1. Gidrotexnik obyektlardagi avariya va halokatlar............................. 74 7.2. Yong'in chiqish, portlash xavfi bo'lgan obyektlardagi halokatlar. 83 7.3. Gidrotexnika inshootini muhofaza qilish choralari..........................92 7.4. Transport, energetika va kommunal tizimlardagi halokatlar................................................................................................ 91 7.5. Energetika tizimidagi avariyalar........................................................ 107 8-BOB. KIMYOVIY VA RADIATSION XAVFLI HOLATLARNI BAHOLASH.......................................................... 128 8.1. Kimyoviy xavfli inshootlar................................................................ 128 8.2. Radiatsiyaviy xavfli inshootlar.......................................................... 129 8.3. O'zbekiston Respublikasida faoliyat ko'rsatadigan kimyoviy va radiatsiyaviy xavfli inshootlar............................................................ 131 8.4. Kimyoviy va radiatsiyaviy xavfli inshootda sodir bo'lishi mumkin bo'lgan halokat tufayli zararlanishdan ogohlantirish va muhofaza qilish...................................................................................................... 136 9 BOB. YONG'IN CHIQISH, PORTLASH XAVFI BO LGAN OBYEKTLARDAGI TRANSPORT VA KOMMUNAL TIZIMLARDAGI AVARIYA VA HALOKATLAR.................... 141 9.1. Transport obyektlaridagi yong'inlarni o'chirish............................ 141 9.2. Yong'inning rivojlanish va o'chirishning o'ziga xos tomonlari....................................................................................... 150 10 BOB. FUQARO MUHOFAZASINI BOSHQARISH.................... 161 10.1 Boshqarishning asosiy vazifalari..................................................... 161 10.2. Boshqaruv punktlari va ulaming vazifalari................................... 169 10.3. Tadbirlarni o'tkazish uchun ma’lumotlar yig'ish, sharoitga baho berish va vazifalar qo'yish....................................... 175 10.4. O'zaro hamkorlik.............................................................................. 181 11 BOB. TINCHLIK VA HARBIY VAZIYATLARDA AHOLINI EVAKUATSIYA QILISH................................................................. 186 11.1. Ko'chirish (evakuatsiya) qoidalari, turlari va usullari.............................................................................................. 186 11.2. Aholini, moddiy va madaniy boyliklami evakuatsiya qilish tashkilotlari va tizimlari...................................................................... 191 11.3. Aholini evakuatsiya qilish tadbirlarini rejalashtirish, o'tkazish va jabrlangan aholining turmush sharoitini yaratish................................................................................ 196 12 BOB. XORIJIY MAMLAKATLARDA AHOLI VA HUDUDLARNI FAVQULODDA VAZIYATLARDAN ..........212 12.1. FV dan muhofaza qilishdagi xalqaro hamkorlik va muhofaza qilish tizimi...................................................................................................... 212 12.2. Amerika Qo'shma Shtatlari.............................................................216 12.3. Yevropa mamlakatlari...................................................................... 219 12.4. Mustaqil davlatlar hamdo'stligi mamlakatlari.............................. 229 Adabiyotlar................................................................................................236 |
