Favqulodda vaziyatlarning tasnifi

FAVQULODDA VAZIYATLARNING TASNIFI
Reja:

1. 
   FAVQULODDA VAZIYaTLARNI TASNIFLASH, ULARNING KELIB CHIQISH XUSUSIYaTLARI.
   
2. 
   TABIIY XUSUSIYaTLI FAVDULODDA VAZIYATLAR
   
3. 
   Kuchki va upirilish
   

Ma`lum hududda yuz bergan har qanday falokat, halokat, shikastlanish,zaharlanish va boshqa turdagi ofatlar natijasida inson sog’ligiga turmush sharoitining buzilishiga,o’limiga va moddiy boyliklarga zarar etkazuvchi holatlar favqulodda vaziyatlar deb aytiladi. SHuni aloxida ta’kidlash kerakki "Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favquloddagi vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida"gi O’zbekiston respublikasi qonunining 2-moddasida Favqulodda vaziyatlar tushunchasiga quyidagicha ta`rif berilgan.Odamlar qurbon bo’lishi ,ularning sog’ligi yoki tabiiy atrof-muhitga zarar etkazilishi jiddiy moddiy talofatlarni keltirib chikarishi,hamda odamlar hayot faoliyati sharoitlarini izdan chikishiга olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan shikastlanishlar (avariyalar) halokatlar xafli tabiiy hodisalar, tibbiy yoki boshqa ofatlar natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat .Ushbu vaziyatdan aholini va hududlarni muhofaza qilish, ularning oldini olish va bartaraf etish chora-tadbirlari, usullari, vositalari,tizimlari, sa`y-xarakatlari majmuasidir.

Ma`lumki hududda vujudga kelgan xavfning tarqalish va tezligiga qarab,fakulodda vaziyatlar kuyidagi guruxlarga bo’linadi.
1. Tasoddifiy favqulodda vaziyatlar.
2. SHiddatli favqulodda vaziyatlar.
3. Mutadil(o’rtacha) favqulodda vaziyatlar.
4. Sekin-asta tarqaluvchi favqulodda vaziyatlar.
A)Tasodifiy favqulodda vaziyatlar
Bu guruxga er silkinishi, portlash, shikastlanishlar (avriyalar), transport vositalari (masalan,poezd,suv kemalari) dagi shikastlanishlar va boshqalar kiradi.
B)SHiddatli favqulodda vaziyatlar.
-Bu guruxga yonginlar , zaharli moddalarning portlashlari,neft va gaz maxsulotlari bilan bog’lik noxush vaziyatlar kiradi.
V)Mutadil (o’rtacha) favqulodda vaziyatlar.
-Bu guruxga suv toshqinlari, yong’inlar, vulkonlarning otilib chikishi, axlatxonalargа chiqarib tashlangan radioaktiv moddalar ta`sirida zararlanish hodisalari kiradi.
G).Sekin -asta tarqaluvchi favqulodda vaziyatlar.
-Bu guruxga qurg’oqchilik hodisalari, epidemiyalarning tarqalishi, suv va tuproqning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqa hodisalar kiradi.
-Ma`lumki,paydo bo’lgan har qanday favqulodda vaziyat natijasida fojiali hodisalar va moddiy zararlar bo’ladi. Favqulodda vaziyatlarni tasniflashda ular albatta inobatga olinadi.
Darhaqiqat, favqulodda vazyatlarni tasniflashda shikastlanishlarning soni ,
ko’rilgan moddiy zararlar va xavfning tarqalish miqyosi inobatga olinadi.
Bunda favqulodda vaziyatlar 4 ta guruxga bo'linadi.
1. Lokal favqulodda vaziyatlar.
2. Maxalliy favqulodda vaziyatlar.
3. Respublika(yoki milliy) favqulodda vaziyatlar.
4. Transchegaraviy(yoki umumbashariy,global) favqulodda vaziyatlar.
1.L okal favqulodda vaziyatlar.
-Lokal favqulodda vaziyat-biror ob`ekt (dex,fabrika, zavod,ish joyi, va xdkoza.) ga taalluqli bo’lib ,uning mikyosi o’sha ob`ktning hudidi bilan chegaralanadi. Agar favqulodda vaziyat tufayli 10 tadan ortiq bo’lmagan odamlar jabirlangan bo’lsa yoki 100 tadan ortik bo’lmagan odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bo’lsa, yoki moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish xaqi mikdorining 1 ming barobaridan ortiq bo’lmagan mikdorni tashkil etgan bo’lsa ,bu lokal favqulodda vaziyat hisoblanadi.
Eslatma:bunday favqulodda vaziyatlarning oqibatlari shu ob`ekt(korxona) kuchlari va resuruslari xisobidan tugatiladi. 2.1Maxalliy favqulodda vaziyatlar.
Maxadhiy favqulodda vaziyat-aholi yashaydigan hudud (aholi punkti,tuman,shaxar,viloyat.)bilan chegaralanadi.Agar favqulodda vaziyat tufayli 10 tadan ortiq,biroq 500 tadan kam bo’lgan odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bulsa ,yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish xaki mikdorining 1 ming barobaridan ortikni tashkil eda ,birok 0,5 mln barobaridan ko’p bulmagan mikdorni tashkil eda, bu maxalliy favqulodda vazit hisoblanadi.
3.Respublika (yoki milliy) favqulodda vaziyatlar.
Favqulodda vaziyat tufayli 500 dan ortik odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bo’lsa, yoxud moddiy zarar mikdorining 0,5 mln barobaridan ortig’ini tashkil etgan bolsa,favqulodda vaziyat ko’lami viloyat chegarasidan chiqib,respublika mikyosida tarqalish xavfi mavjud bo’lsa,unda bu respublika (yoki milliy) favqulodda vaziyatlar xisoblanadi.
4.Transchegaraviy (yoki umumbashariy,global) favqulodda vaziyatlar.
Vujudga kelgan favqulodda vaziyatning kalami va oqibatlari mamlakat mikyosidan tashkariga chikadigan va boshqa mamlakatlarga xavf tugdiradigan vaziyatlar transchegaraviy favqulodda vaziyatlar hisoblanadi. Masalan orol dengizi muommosi nafakat davlatimiz uchun ,balki Markaziy osiyo mamlakatlari uchun ham kata xaf tugdirib kelmokda. Demak,Orol dengizi muommosi transchegaraviy favqulodda vaziyat dir. Xozirgi patda Orol xavzasi atrofida yashab kelayotgan 55mlndak ortik aholi Orol degizi muammolarini samarali echish uchun respublikamizning mablaglaridan tashkari butun jaxon hamjamiyati tashkilotlari (Ekosan Yunen va b) mamlakatlaridan foydalanib kelinmoqda.
FAVQULODDA VAZIYaTLARNI TASNIFLASH, ULARNING KELIB CHIQISH XUSUSIYaTLARI.
Darhaqiqat ,kelib chikish xusisiyatiga qarab,favqulodda vaziyatlar quyidagi guruxga bo’linadi:
1. Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar.
2. Texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar.
3. Ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlar.

P-BO’LIM.TABIIY OFATLAR TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.

Yerni barcha jonzotlarning umumiy uyi bo’lmish -xayot beshigiga mukryasa kilinadi .Bu bejiz emas.
Xayot yerning xavo,suv va tuproq qatlamlarini birlashtiruvchi yupka biosfera qobig’ida million yillardan beri rivojlanib kelmoqda. Insoniyatning xayoti ming yillar bilan ulchanar ekan ,bu faqat ularning o’zaro munosabati yilnomasi emas,balki tabiiy manbalar va insonlar o’rtasidagi murakkab munosabat jarayoni hamdir.Yerda ro’y beradigan hamda insonlar qalbida behalovatlik va qo’rquv alomatini yuzaga keltiruvchi tabtiy ofatlar, ular bilan bog’lq bo’lgan voqea, hodisalar to’g’risida fikr yuritmoqkni jazm etdik.
Har qanday mamlakat iqtisodining barqaror rivojlanishidagi asosiy omllardan biri shu mamlakat hududlarida sodir buladigan tabiiy ofatlarning xususiyati va kulamiga bog’liqdir.Zamonaviy fan -texnika qanchalik yuksak taraqqiy etmasin,mukammal ishlab chikdrish texnologiyasi jadal rivojlanmasin, insonning bashariyat tuzulishi to’g’risidagi tasavvuri nechog’li chukurlashmasin hamon tabiiy ofatlarni bartaraf etish,ularning oldini olishning aniq ko’rsatmalarini ishlab chiqish muammo bo’lib,ular oqibatida yuzaga kelayotgan iqtisodiy va jismoniy zarari yildan yilga ortib bormoqda.
Hatto,ayrim davlatlarda tabiiy ofatlardan keladigan zarar shu davlatning yalpi milliy maxsuloti mikdoridan bir necha bor oshib ketgan holatlarni uchratish mumkin.
Albatga,tabiiy ofatlarni maxsus tadqiq qilish,oldini olish bashoratlash yullarini ishlab chiqish hozirgi ilm-fan taraqqiyoti oldida turgan asosiy vazifalardan biridir.Ushbu muammo birinchi marta keng miqyosda 1989 yil 22 dekabrda Birlashgan millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi kun tartibiga qo’yildi va shu nufuzli tashkilot qabul qilgan qarorga binoan 1990-2000 yillarni "Tabiiy ofatlardan keladigan xavfni kamaytirishning Xalqaro O’N yilligi" deb e`lon qilindi.SHu yillar maboynida tabiiy ofatlarga bag’ishlangan bir nechta xalqaro anjumanlari bo’lib o’tdi .Ularda qabul kilingan deklaradsiyada mamlakatlarning barqaror rivojlanishidagi davlat strategiyasining asosiy bo’g’ini sifatida turli ofatlarning oldini olish va ulardan keladigan zararni kamaytirish chora tadbirlarini aniq belgilab qo’yish tavsiya etildi. SHu kunlarda bo’lib turgan noxush vaziyatlar haqidagi ma`lumotlar mazkur muammo nechog’li dolzarb ekanligidan dalolat beradi.
Yakin kunlargacha ko’pgina davlatlarning asosiy mablagi tabiiy ofatlarning oqibatlarini bartaraf etish chora -tadbirlariga sarf qilinar edi.Bugungi kunda talab mutloka uzgardi,ya`ni tabiiy ofatlarning tarixini o’rganish davriyligini aniqlash,oldini olish usullarini ishlab chikish,ularni bashoratlash,namayon bulish belgilari-darakchilarini zamonaviy fan yutukdarini tadbik kilgan holda keng mikyosda olib borilastgan ishlarga sarflanishi qayta-qayta uqtirilmoqda.
Yana bir muhim tomoni,olingan ma`lumotlar bilan aholi o’rtasida targ’ibot va tashviqot ishlarini jadallashtirish ,ma`lum darajada ularni sodir bo’lishi muqarrar bo’ladigan fojialarda to’g’ri xarakat qilishga tayyorlashdir.Bu esa
xar qanday fojiadan keladigan iqtisodiy samarani tejashga qolaversa
insonlar urtasida shikastlanish darajasini, nobudgarchilikni kamaytirishgа
olib keladi.Aynan tabiiy ofatlar to’g’risida fikr yuritadigan bulsak,ularni O’rganishKadi muthish davrlardan boshlangan. Ammo o’sha davrlarda insonlar tabiiy ofatlarning asl sababini bilmasdan,uni turli yullar bilan tushuntirib kelishgan.
TABIIY XUSUSIYaTLI FAVDULODDA VAZIYaTLAR.
Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar va ularning turlari xaqida ma`lumotlar.Xaf-xatar deganda,odamlar sogligiga va ularning xayot faoliyatiga hamda tabiiy atrof-muxidga taxdid soluvchi omil yoki omillar tushiniladi. Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar:er silkinish,er kuchishи, vuqonlar otilishi,suv toshkini,qir kuchishi,kuchli shamollar, to’fonlar bo’lib quyidagi xavfli hodisalarga bo’linadi:
1.Geologik.
2.Gidrometrologik.
3 .Epidimologik.
1.Geologik xavfli hodisalar
-Odamlar ulimiga, ma`muriy ishlab chikarish binolari,texnologik asbob-usk>^nalarning, energiya ta`minoti, transport kommunikadiyalarm,ijtimoiy yuialishdagi binolarping va uy-joylarning turlicha darajada buzg1lishiga,ishlab chikari va odamlar xaet faoliyotining izda chikishiga olib kelgan er qimirlashlar
"odamlar ulimiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo’lgan va xavfli hududlardan sdamlarni vaktincha kuchirishni yoki xavfsiz joylarda doim i i yashash uchun kuchirishni talab kiluvchi er kuchishlar, tog upirilishdari.vulkon otnlishlari va boshqa xavfli hodisalar geologik xavfli hodisalar deyiladi,
-Er kobigi yok^ mantiyaning yukori kismidagi skljishlar va ajralishlar iatijasida yuzzsh keluzchi elastик tulkin tebranishlar bu er kimirlash dsyiladi.
Yukori ballik seysmik silkinishlar respublikaning togoldi rayonlarida
kuchishlarni yuzaga keltirishi mumkin.Natijada k^shimcha shikaslanishlar vа
vayronalar xosil buladi.Zil-zila to’g’risida tushunchalar.Davlatimizning 20% hududlari togli rayonlardan xisoilanadi.(Toshkent, Samarkand, Kashkadaryo, Surxadaryo, Farg’ona, Namangan viloyatlari)ushbuni bir butun kilib olsak shuning 80% hududlarida falokatli zil-zilalar sodar bo’lishi mumkin.
Ilmiy asosga ega bo’lgan zil-zilalar.