Favqulodda vaziyatlarning tasnifi

1 Ekzogen - er ustida buladigan xarakatga aytiladi. 2 turga bulinadi : a) er kuchki, tuproksimon kuchki, namlik ko’plik xisobidan kelib chikish: b) tog, gorlarning shiptitushishi natijasida xosil bo’lgan eil-zila.
2. Endogen - er osti xarakatlari xisobidan sodir bo’lish.
Bularga: vulkonlar otilishi xisobidan yuzaga kelgan zil-zilalar kiradi yoki
Tektonik xarakatlar - bu tosh qotgan katlam xarakati.
3.Antropogen-inson kuchi ta`sirida yuzaga keladigan bombalar oqibatida, portlovchi moddalar ta`sirida yo'ki Gazli zil-zilasi er ostidan normadan ziyod gaz olinishi natijasida bosim kamaygan va bosimni ko’paytirish maksadida er ostiga loyka suv yuboriladi. Natijada katta emirishlar sodar buladi (er osti oxak katlami) shular natijasida ham zil-zila sodar buladi.
Zil-zila - tabiatda sodir buladagan eng xavfli hodisalardan biridir. Yunesko ma`lumotiga kura zil -zilalar yuzaga keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati buyicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi urinni egallayda.
Avvalo zil-zila to’g’risida atroflicha ma`lumotga ega bulish uchun utmishdagi va xozirda bulayotgan zil-zilalarning statistik kursatkichlarga e`tiborni karadak.
Zil-zilani kayt qilish bundan 4 ming yil avval boshlangan bulib, XXI asrga kadar 671 ta halokatli zil-zilalar kayt kilingan, shulardan 82 tasi XX asrga to’g’ri keladi. Zil-zilaning davriyligiga e`tibor beradigan bulsak bir yilda 8 balli bita: 7- 7,9 balli 18 ta : 6- 6,9 balgacha 120 ta bulishi kuzatilgan. 3-4 balli zil-zila 1 yilda 49 mingtagacha kuzatilgan.Birgina XX asr yakunida yuz bergan 1990 (Eron zil-zilasi 50 mingdan 1999 yil Turkiyada sodir bo’lgan zil-zila 45000 dan ortik odamning jabirlanishi) tabiiy ofatlarning nechog’li zararli ekanligini kursatadi.
Yoki XX asr boshida tarixga "Andijon fojeasi" deb muxirlangan Andijon 3 dekabr' 1902 yil zilzilasi 50 ming aholi yashaydigan shaxarni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan.
Ilmiy ma`lumotlarga asoslanadigan bulsak, seysmik faolligi kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma`lum konuniyat asosida bulib uz davriyligiga ega ekanligiga guvox bulamiz Halokatli zilzilalar voxada xar 100 yilda bir marta bulishi olimlar tomonidan aniklangan. 1966 yil 26 aprelda Toshkentdagi daxshatli zil-zilaga e`tiborni karataylik.
Bir necha daqiqada shaxarni chang tuzon bosib, ko’pgina xalk xo’jaligi ob`ektlari, turar-joy maskanlari vayronaga aylanadi. O’sha vaktdagi anik asboblar tabiiy ofatning kuchini Rixter shkalasi buyicha 8 balli zil-zila o’chog’i, er yuzasvdan 8000 meter chukurlikda ekanshigini kursatadi.
Epidentral hududida silkinish kuchi 8 ball (12 balli shkala buyicha) ga yakin, magnitudasi 5,3 maksimal vayronalar hududi 10 kv.km ga teng edi. 2 mln, kv.m. dan ortik yashash maydoni, 236 ta inshoot, 700 ta savdo va umumiy ovkatlanish ob`ektlari, 26 ta kommunal tashkilotlar, 18.1 ta ukish binolari shу Bilan birga 8 ming urinli maktablar, 36 ta madaniy-ijtimoiy muassalar, 185 ta tibbiyot va 245 ta sanoat binolari vayronalarga aylandi 78 mingta oila va 300 mingdan ortik odamlar boshpanasiz qoldilar. 8 kishi ulgan va 150ga yakin odamlar shifoxonaga yotkizilgan. Rakamlardan kurinib trubdiki,zil-zila poytaxt aholisiga katta zarar etkazgan. Ushbu zil-zila yuz bergandan sung uning oqibatlarini bartaraf etish ishlari jadal suratda boshlab yuborildi. Jabr ko’rgan shaxarga sobik Ittifoqdan palatkalar,dori-darmonlar va ozik-ovkat maxsulotlari,kurilish materiallari va texnika vositalari poezdlarda kela boshladi.SHaxarda 15mingta palatka urnatildi. 600 ga yakin vaktinchalik magazinlar va ovkatlanish joylari ochilib,jabr ko’rgan shaxar aholisiga xizmat kursatdi.15mingtaga yakin oilalar tashkillashtirilgan tartibda ,ularning roziligi Bilan O’zbekistonning boshqa shaxar va viloyatlariga kuchirildi.
Tarixiy manbalarga murojaat etadigan bulsak Toshkent zaminida bundan 100 yil avval ham shunday xalakat bo’lganligi kayt etilgan.Bu ayrim asarlarda milodiy 1866 yoki 1868 yillar deb kayt etilgan.(Toshkentdagi K^qoldosh madrasasi atrofida.) Seysmolik olimlar aniklashicha agar Toshkenт shaxrida 9 ballik zil-zila sodir bulsa 45000 dan ortik odamlar ulishi mumkin ekan. CHunki 1996 yilgacha kurilgan imoratlar 8 balgacha mo’ljallangan.
1. 1917 yilda Italiyalik seysmolog Ya.Merkalli zil-zila intensivligini boxalashning 12 ballik tizimini taklif kildi.(Buni odamlar ULIMI va inshoatlar vayronasi Bilan boglik.)
2. Amerkalik seysmolog olim F. Rixter 1933 yilda ZIL-zila kuchining baholanishining 9 ballik shikalasiki ishlab chikda. U ZIL-zila yuz bergan nuktada ajralib chikadigan energiya kattaligining uzgarishiga asoslangan.
1964 yil mavjud seysmik shkalalar barcha mamlakat olmlari bilan birga kurib chikish natijasida Xalkaro seysmik shkala ishlab chikilgan va sh u yil Yunesko ning Parijda o’tkazilgan xalkaro yigilishida seysmologiya va seysmik bardoshli kurilish bulimida mazkur shkala foydalanishga tavsiя
etildi.(Rixter shkalasi).O’zbekistonda Bo’ladigan zil-zilalar bo’ylama yoki belbogli deyiladi.CHunki bular er O’QI atrofida Bo’ladigan zil-zilalar shu sababli shunday deb ataladi.Er O’Z O’QI atrofida 1 sekundda 29.77km tezlik bilan aylanadi.Mana shu tezlik xisobidan pustloklar otilishi sababli ham zil-zilalar sodir bulishi mumkin.SHU bone Yana O’zbekistonda yuz bergan zil-zilalar xakida ma`lumotlar.1902 yilda yuz bergan zil-zila Andijon shaxrini to’liq vayron qilgan .1907 yilda yuz bergan Karatog zil-zilasi esa xozzirgi Surxondaryo va Kashkadaryo viloyatlari hududida joylashgan bo’lib aholii yashаsh punktlarini vayron qilgan. 1946 yilda Toshkentdan 300 km uzoklikda yuz bergan CHotqol zil-zilasi poytaxdagi binolarga ham shikast etkazgan. 1966 yildagi Toshkent fojiasi (bu to’g’risida yukorida ma`lumot berilgan.) 1976 vah984 yillarda yuz bergan 9-10 ballik zil-zilalar oqibatida Gazli shaxri ikki marotaba vayron bo’lgan,xatto er yorilish holatlari uzatilgan.
2000YIL 20-aprelda Qashqadaryoning Qamashi tumanida yuz bergan 5.4ballik
zil-zila ko’plab binolarga zarar etkazgan.Iqtisodiy zarar 6 mlrd so’mni
tashkil etgan. 2001 yil o’sha joyda kayta sodir bo’lgan 5.3 ballik zil-zila Qamashi Dexqonobod va Guzor tumanlarida ko’plab binolarga zarar etkazgan Va moddiy zarar mikdori 5mlrd sumdan oshgan. SHu boisdan savol tugiladi .
-AVTERSHOK deganda, nimani tushunamiz
Zil-zila sodir bo’lgandan so’ng yuz beradigan qayta silkinishlarga