£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Ahmad (1468-1493), Sulton Mahmud (1493-1494) va Sulton Ali Mirzo (1494-1501) 

davrida yurtning yanada ichki ziddiyatlaru tanazzullikka yuz tutishi pirovard oqibatda 

Temuriylar hukmronligining barham topishiga olib keldi. XV asrning 90-yillari 

boshlarida Farg’ona mulkida Umarshayx Mirzo vafotidan so’ng hokimiyat jilovini 

---

 

142

qo’lgan olgan uning o’g’li navqiron va shijoatli Bobur Mirzo

1

 (1482-1530)ning 

Temuriylar saltanatini tiklash va saqlab qolish yo’lida Muhammad Shayboniyxonga 

qarshi olib borgan bir necha yillik jangu jadal harakatlari ham natijasiz tugadi. Buyuk 

orzulari sarobga aylangan, vujudini umidsizlik qoplagan Bobur Mirzoning shundan so’ng 

Afg’on va Hind erlari sari bosh olib ketishga majbur bo’lganligi boisi ham mana 

shundandir. 

Xurosonda XV asrning ikkinchi yarmida Abusaid Mirzo o’limidan so’ng (1469) 

hokimiyatga kelgan Husayn Boyqaro (1438-1506) davrida bu o’lkaning ijtimoiy-

iqtisodiy va madaniy hayotida ko’plab muhim o’zgarishlaru siljishlar yuz berdi. Buning 

boisi shundaki, Temuriy shahzodalar ichida ja’sur va tadbirkor, salohiyatli va ma’rifatli 

hukmdor bo’lgan Husayn Boyqaro o’zining salkam 40 yillik hukmronligi davrida 

Xurosonda katta xayrli ishlarni amalga oshirish, saltanat qudratini ko’tarishga muvaffaq 

bo’ldi. Bu ulug’vor ishlar va sa’y-harakatlarda uning maktabdosh do’sti, buyuk 

donishmand siymo, o’zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiy hazratlari 

(1441-1501)ning roli beqiyosdir. 

Ulug’ Navoiyning Boyqaro saroyida birinchi vazir sifatida katta mavqe va nufuzga 

ega bo’lishi, albatta, ko’plab muhim davlat masalalarini oqilona, raiyat foydasiga hal 

etishda qo’l kelgan. Ayniqsa poytaxt Hirot va uning tevarak-atroflarida qanchalab 

obodonchilik ishlarini ro’yobga chiqarishda, ko’plab salobatli me’morchilik obidalari, 

xalq xo’jalik inshootlarini barpo etishda bu ikki ulug’ zotning bahamjihat sa’y-harakatlari 

hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan. Tarixchi Xondamirning ma’lumoticha, Husayn 

Boyqaro davrida bunyod etilgan yirik inshootlarning soni 40 dan ortadi. Hirotda bunyod 

etilgan o’nlab ko’rkam masjidu madrasalar (shu jumladan 403 gumbazi, 130 ta ravoqi va 

44 ta ustuni bo’lgan ulkan jome’ masjidi), shifoxonayu hammomlar, ilm maskanlari, suv 

inshootlari - bular Xuroson davlatida kechgan katta bunyodkorlik ishlaridan yaqqol 

nishonadir. 

Choshmag’ul mavzesida A.Navoiy tashabbusi bilan Turuqband suv omborining 

qurilishi Mashhad va uning atroflarini ob-hayot bilan ta’minlashda benazir ahamiyatga 

ega bo’lgan. Biroq neajib holki, Husayn Boyqaro davrida Xurosonda ham ichki 

ziddiyatlarning kuchayib borishi, bek-amaldorlarning fitna-fasodi, sotqinligining avj 

olishi, yosh shahzodalar o’rtasida nizolarning kelib chiqishi, gazak olib borishi davomida 

XV asr oxirlariga kelib inqiroz sari yuz tutib bordi. Ayniqsa Husayn Boyqaroning sevimli 

nabirasi shahzoda Mo’min Mirzoning fojiali o’limidan keyin podsho bilan uning o’g’illari 

o’rtasidagi nizolar to’xtovsiz kuchayib bordiki, uni bartaraf etishning sira iloji ko’rinmay 

bordi. Hatto bu ishga qo’l urib, ota-bolalar o’rtasidagi dushmanlikka nuqta qo’yish, ularni 

murosaga keltirib, saltanat birligi, tinchligi va osoyishtaligini qaror toptirishga uringan 

Alisher Navoiydek buyuk zotning sa’y-harakatlari ham behuda ketdi. Bu esa 

Movarounnahr hududlarini egallab, Xuroson sarhadlariga ko’z tikib turgan Muhammad 

Shayboniyxon beklari va amirlari uchun qo’l keldi. XVI asr boshlariga kelib, ya’ni 

Husayn Boyqaro vafotidan so’ng (1506) Xuroson erlari tomon yurish boshlagan 

                               

1

 U Temuriylar avlodiga mansub Sulton Abu Said Mirzoning nabirasi, Umarshayx Mirzoning o’g’li. Bobur ona 

tomondan Mo’g’uliston xonlaridan bo’lgan Yunusxonning nabirasi, Qutlug’ Nigorxonimning farzandi. 

---

 

143

Shayboniyxon qo’shini Badiuzamon va Muzaffar Mirzo qo’shinlarini birin-ketin engib, 

tez orada butun Xuroson o’lkasini o’z qo’l ostiga kiritib oladi. 

Xuddi shu o’rinda tarixiy asosga qurilgan bir ibratli jonli lavhani muhtaram 

talabalarimiz e’tiboriga havola etmoqchimiz: Bu 1497 yilda sodir bo’lgan edi. Mo’min 

Mirzo zanjirband holda Xirotning Ixtiyoriddin qal’asida maxbuslikda edi. U Qur’oni 

Karimning «Yosin» surasini qiroat qilardi. Bobosi Husayn Boyqaroning o’z nabirasi 

Mqmin Mirzoni bo’g’ib o’ldirish to’g’risida   muhri bosilgan farmonni (uni shohning 

sarmastligidan foydalanib Hadichabegim boshliq fitnachilar qo’lga kiritgan edilar) 

ko’tarib xonaga 4 jallod yarim tunda kirib keladi. 

Mo’min Mirzo bobosi farmonini o’zi o’qib ko’rishini, muhrini o’zi aniqlashini 

amirona talab qiladi. Jallodlar rozilik berishadi. Shahzoda «Bobom muhri chekilgan bul 

farmon men uchun tabarrukdir» deya farmonni avval ko’ziga surtadi, o’padi va keyin esa 

o’qiydi. Farmonda, jumladan, shunday mudhish satrlar bor edi: 

«Nishon etishi ila paysalga solmay Muhammad Mo’min Mirzoni kamon ipiga 

tortib, yo’qlik chillaxonasiga jo’natilsin». Mo’min Mirzo o’zini dadil, mardona tutib, 

jallodlarga bunday deydi: «ishingiz bitgach, bobomning bul farmonini o’sha kamon 

ipining bir qarichi ila bog’lab o’zlariga qaytarib bering. Bul mening so’nggi vasiyatimdir. 

Ularga aytingki, o’z avlodi ila murosaga kelolmay, jallod xizmatiga muhtoj podshoh 

saltanati uzoq cho’zilmaydi. Bobo, ehtiyot bo’ling! Al-qasosu minal haq!». Shu so’zlarni 

aytish asnosida u erdan kishan zanjirini olib boshi uzra aylantiradi, ikki jallodni yaralaydi, 

biroq kuchlar nisbati teng emasdi. Qolgan ikki jallod uni yiqitib, farmonda aytilgan 

kamon ipi bilan bo’g’ib o’ldiradilar. 

Zotan, 1506 yilda Husayn Bayqaroning xushidan ketishi, o’ldi deb ko’milishi, 

qabrda xushiga kelishi, chiqishga urinishi, ammo chiqa olmaganligi – bular aslida «Al-

qasosu minal-haq» in’ikosidir. 

Shu tariqa, qariyb bir yarim asr davom etgan, o’z davrida Vatanimiz nomini shonu 

shuhratga burkagan, uni ijtimoiy taraqqiyotning yuksak marralariga olib chiqqan, ulug’ 

ajdodlarimiz tarixida o’chmas iz qoldirgan Temuriylar saltanati hukmronligi tarix taqozasi 

bilan halokatga mahkum bo’ldi. Biroq bu murakkab, ziddiyatli tarixiy jarayon keyinchalik 

yangi-yangi avlodlar uchun juda ko’plab hayotiy masalalarning mag’zini chaqish, 

istiqlolni tiklash yo’lida bitmas - tuganmas saboq va o’rganish manbai bo’lib xizmat qildi.