£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Qo’qon xonligining tugatilishi. Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, 

Qo’qon xonligini tugatishga kirishdi. Bu vaqtda Qo’qon xonligida hokimiyat uchun ichki 

kurash avjga chiqqan edi. 1868 yil 13 fevralda Kaufman va Qo’qon xoni Xudoyorxon 

o’rtasida shartnoma imzolangan bo’lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari 

Rossiya tasarrufiga o’tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon 

xonligining barcha hududlarida hechqanday moneliksiz faoliyat yuritish, 

karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan Qo’qon 

xonligidagi kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib boradi. Buning ustiga xonlik 

hududi qisqarganligini ro’kach qilib xazinani to’ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy 

etiladi. Xudoyorxon bosqinchlarga o’zini yaqin tutar, Qo’qon bilan Rossiyani bir davlat 

deb hisoblardi. 1973 yilda Farg’ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi qo’zg’olon 

boshlandi. Qo’zg’olonchilarning bir qismiga qirg’izlarning boston urug’idan chiqqan 

mulla Ishoq Hasan o’g’li boshchilik qiladi. U Qo’qon xoni Olimxonning nevarasi 

Po’latxon deb e’lon qilinadi va u Namanga kelib qo’zg’olonga rahbarlik qila boshlaydi. 

Ayni paytda xonlikda Xudoyorxonning o’g’illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, 

Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh ko’taradilar. Ular bir 

tomondan, Chor Rossiyasi bosqinchilariga qarshi, ikkinchi tomondan, Kaufmanga 

---

 

179

batamom tobe bo’lib qolgan Xudoyorxonga qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq 

qo’zg’olonchi kuchlarga ergashadi. Qo’zg’olonchilar 1875 yil 9 oktyabrda Qo’qonni 

egallaydilar. Xudoyorxon ularni bostirishga ojizlik qilib, 1875 yil 22 iyulda Qo’qondan 

Toshkentga qochib ketadi.  

Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi qimmatbaho boyliklarini musodara qilib, 

o’zini Orenburgga surgun qiladi. Xudoyorxon, chor ma’murlari hiylasini anglab etkach, 

bir amallab bandilikdan qochit hajga ketadi va hayoti ayanchli yakun topadi. Xudoyorxon 

qochgach, qo’zg’olonchi kuchlar kimni xon qilib ko’tarish masalasida ikkiga bo’linib 

ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni, boshqalari Po’latxonni taxtga chiqarmoqchi 

bo’ladi, ziddiyat yanada kuchayib boradi. 

Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom bosib 

olish uchun 1875 yil avgustda katta qo’shinlarni urushga safarbar etdi. Xonlikni bosib 

olishda generallar M.D.Skobelev, Golovachev va boshqa zobitlar «jonbozlik» 

ko’rsatdilar. Nasriddenbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobachi  bosqinchilarga taslim 

bo’lib ular tomoniga o’tdilar. 1876 yil fevralda  xalq qo’zg’olonlari qon bilan bostiriladi. 

Po’latxon 1876 yil 1 martda dorga osildi, uning safdoshlari ayovsiz jazolandi. 1873-1876 

yillardagi Farg’ona vodiysidagi qo’zg’olonlar xalqning ozodlik harakati edi. Buni o’sha 

davrda Kaufman ham xalq qo’zg’oloni deb e’tirof etgan.  

1876 yil fevralida Rossiya imperatori  Aleksandr II ning maxsus farmoni bilan