£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

 

 

 

 

Turkiston general 

-gubernatorlari 

¾  K.P. fon Kaufman    

- 1867-1881 

¾  G.A. Kolpakovskiy                 - 1881-1882 

¾  M.G.Chernyaev  

 

- 1882-1884 

¾  N.O.Rozenbax 

  - 

1884-1888 

¾  A.V.Vrevskiy 

  - 

1889-1898 

¾  S.M.Duxovskiy  

          - 1898-1901 

¾  N.A.Ivanov 

 

  - 

1901-1904 

¾  P.N.Tevyashov  - 

1904-1905 

¾  D.I.Subbotich 

  - 

1905-1906 

¾  I.I.Grodekov 

  - 

1906-1908 

¾  P.I.Mishchenko 

           - 1908-1909 

¾  A.V.Samsonov  - 

1909-1913 

¾  Flug, Martson                         - 1913-1916 

¾  A.N.Kuropatkin 

           - 1916-1917 

 

2.  Mustamlakachilarning iqtisodiy, ma’naviy-madaniy siyosati va amaliyoti 

 

 

Rossiya hukumati Turkistonni iqtisodiy jihatdan batamom bo’ysundirish, uning 

boyliklarini tashib ketish, rus sanoatini xom- ashyo bilan ta’minlovchi o’lkaga va tayyor 

mahsulotlar sotiladigan bozorga aylantirish siyosatini yuritdi. Bu siyosatni chor Rossiyasi 

dvoryan-pomeshiklari va burjuaziyasi qo’llab-quvvatladi, ular o’lkani zuluk kabi 

so’rishga kirishib ketdilar. 

Rossiya to’qimachilik sanoati uchun keltirilayotgan Amerika paxtasi uchun yiligi 

30-40 million so’m boj to’lab kelardi. Shu boisdan Turkistonni paxta xomashyosi 

etishtiradigan bazaga aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi, deb belgilandi. 

Xonliklar davrida davlat mulki hisoblangan katta-katta er maydonlari Rossiya davlati 

xazinasiga tegishli, deb e’lon qilindi. Vaqf mulklari ham asta-sekin davlat ixtiyoriga 

olindi. Xususiy mulk hisoblangan erlar ham davlat mulkiga aylantirildi, ularni ilgarigi 

egalariga merosiy ravishda foydalanishga berildi va soliq solindi.  Ijaraga er olib, undan 

amalda foydalanib kelayotgan xonadonlarga o’sha erlar meros qilib biriktirildi va ularga 

soliq solindi. Shu tariqa o’lkaning barcha hosildor erlari Rossiyaning daromad manbaiga 

aylantirildi. Er solig’i XIX asr oxirida 4 million so’mni tashkil etgan bo’lsa, 1916 yilda 38 

million so’mdan oshib ketdi. 

Podshoh ma’muriyati Turkistonning doimiy egasi bo’lish uchun 

«ko’chirish» siyosatini qo’lladi. Fon Kaufman tashabbusi bilan 1875 yildayoq 

Avliyoota tumanida Rossiyadan ko’chirib keltirilganlar hisobiga 8 ta rus 

qishlog’i vujudga keldi. 1886 yilda qabul qilingan «Turkiston o’lkasini 

boshqarish haqidagi Nizom»ga muvofiq rus dehqonlarini ko’chirib keltirish va 

joylashtirish kuchayib ketdi. Chor hukumatining «Osiyo Rossiyasida bo’sh 

yotgan erlardan» foydalanish borasida yaratgan imkoniyatidan foydalangan kam 

erli yoki ersiz rus xonadonlari, kazaklar ma’muriyatning ijozatisiz Turkistonga 

boyish maqsadida oqib kela boshladi. Shu tariqa, Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand 

viloyatlarida 1910 yilga kelib 124 ta rus qishlog’i vujudga keldi, ularda 70 

---

 

184

mingga yaqin ko’chib kelganlar yashardi. Ko’chib kelganlar mahalliy aholiga 

qarashli sersuv va hosildor erlarni ham egallay boshlaydilar, er-suv masalasida 

ular o’rtasida norozilik, to’qnashuvlar bo’ldi. Rus ma’murlari ko’chib kelgan 

kazaklarga tayanish, mahalliy aholi g’alayon ko’targuday bo’lsa, ularning 

yordamida bostirish maqsadida Turkistonda dehqonchilik qiluvchi rus 

kazaklarini qurollantirdi. Ular amalda chorizm uchun zaxira qo’shinga 

aylantirildi. 

Mustamlakachilar o’lkada, xususan Farg’ona viloyatida paxta plantatsiyalari 

tashkil etdi, sug’oriladigan ekin maydonlarini kengaytirdi. 1885-1916 yillarda paxta 

ekiladigan er maydoni 40 ming tanobdan 550 ming tanobga ko’paydi. Hosildorlikni 

oshirish maqsadida 1884 yilda tajriba urug’chilik stantsiyasi ochildi. Tolasi sifatli 

urug’lik chigiti yaratildi. Paxtachilikda pishiq tolali va hosildor «Amerika» navini ekish 

keng tarqaldi, boshqa ekin maydonlari yildan yilga qisqartirib borildi. Qishloq xo’jaligida 

pilla etishtirish ko’paytirildi, qand-lavlagi, kartoshka, karam ekinlarini ekish o’zlashtirildi. 

Vinochilik, asalarichilik paydo bo’ldi. 1867-1896 yillarda Rossiya imperiyasi xazinasiga 

150 million so’m sof daromad tushdi. 

Podshoh ma’muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga aylantirish, uning 

janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boyliklarni va etishtirilayotgan xom-

ashyoni tashib ketish maqsadida Temir yo’l qurilishini boshlab yubordi. 1880-1889 

yillarda zudlik bilan Krasnovodsk, Asxabad, Marv, Chorjo’y, Kushka, Buxoro, 

Samarqand, Toshkent, Qo’qon, Andijon shaharlarini bog’lovchi O’rta Osiyo temir yo’li