1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

Birinchi - uvalanib ketadigan puk xolatda kichik agregatlarga yengil maydalanib 
ketadigan, ko’pli suvlangan qujayralar; 
> 
Ikkinchi — urta zichli yaxshi namoyon bo’lib turadigan meristemali uchokdar; 
> 
Uchinchi — zich xolatda, unda kambiy (o’simlik putlogi tagidagi bulinuvchan 
hujayralar) elementlari va o’tkazuvchi tizim tabakalashgan (differensiatsiya) xolatda 
uchraydi. 
Har bir hujayra o’sishni uch bosqichda utadi: 

---

> Bo’linish; 
> Cho’zilish; 
> tabaqalanishi (differensirovka). 
Oxirgi bosqichni (fazani) harakterli tomoni hujayrani ikkilamchi kobigini kalinlashuvi 
va hujayrani bulinishga bo’lgan kobiliyatini yukotishidir. Differensiatsiyaga uchragan 
hujayralar yana kaytadan bulinish kobiliyatiga ega bulishi 
uchun, ularni dedifferensirovka bulishi shart, ya’ni hujayra xuddi meristema holatiga kdytishi 
kerak. Тabakdlangan hujayralarni ko’paytirish tartibsiz, anarxiya shaklida o’sishga olib 
keladi va okibatda kallus to’qima hosil bo’ladi. Shunday kilib, ixtisoslashgan hujayralarni 
kallus to’qimalarga aylanishi hujayra bo’linishini kuchaytirish bilan boglik bo’lib, tabakalash 
jarayonida, hujayra bulinish kobiliyatini yukotadi. 
Ozuqa muhiti tarkibida sitokininlarni bulmasligi tamaki usimligini uzak kdtlami 
parenximasida hujayra siklini to’sib kuyadi. Shuning uchun ham agar ozuqa muhiti tarkibida 
faqatgina auksin bulsa, hujayra bulinmaydi va turt kunlik davrdan keyin chuzilib, o’sishga 
utadi.Auksinlarsiz, faqat sitokininlarni uzlari ham gormon sakdamagan ozuqa muhitiga 
uxshab, o’simlikni kdrishiga olib keladi. Тamaki usimligi misolida keltirilgan dalillar birta 
gormon sakdagan Oziqa muhitida kallusli to’qima hosil bulishini barchasini tushuntira 
olmaydi. Bunga zid bo’lgan misollar ham bor.Masalan, bugdoyni yetilmagan kurtaklarida 
sitokininsiz 2,4-D saklagan Oziqada kallus hosil bulishi yoki kungabokarni urug pallasida 
sitokinin saklagan auksin sakdamagan Oziqada kallus hosil bulishi va x.k. Kuzatiladign 
natijalar ko’proq endogen gormonlarga, aniqrogi u yoki bu eksplantni hujayrasida 
saklanadigan gormonlar bilan ya’ni hujayrani gormonal statuyey bilan bogliq ekanligi 
isbotlangan.Ba’zi bir olimlarni fikrlaricha, hujayrani bo’linishini auksin yoki sitokinin emas, 
balki polisaharidlar va boshkd qandaydir induktorlar chakirishi va kallus hosil bulishiga olib 
kelishi mumkin.Apeksni asosiy qismida kallusli o’sishga utish jarayoni hujayra bo’linishini 
tuxtashi bilan boshlanadi. Lag - faza 24-28 soat davom etadi. Bu davr mobaynida hujayra 
kattalashib, to’qimalar shishadi. Lag faza tugagandan keyin hujayra tez bulinib, kallus 
to’qima hosil kiladi. Shunday kilib, agar ixtisoslashgan hujayralarni dedifferensiatsiyasi 
fitogarmonlr ta’sirida bulinishni kuchayishi (induksiyasi) bilan bogliq bulsa, bulinadigan 
meristemali hujayralarni dedifferensiatsiyasi bo’linishini tuxtash bilan xujyrani ixtisoslanishi 
va faqatgina undan keyin kallus hosil bulishiga olib keluvchi bulinishni kuchayishi bilan 
bogliq. 
Bir fitogormonnni ta’sir samarasi, nishon to’qimani fiziologik tavsifiga kdrab har xil bulishi 
mumkin.Hujayrani in 
vitro sharoitida 
differensiallanganholatdan 
didefferensiallangan 
holatga va hujayrani faol bulinishga utishi, genlarni faolligini uzgaRishi bilan boshlanadi. 
(Epigenomli uzgaRUvchanlik)- Bir genni faollashuvi va ikkinchisini repressiyaga uchrashi 
hujayradagi oqsil tarkibini uzgarishiga olib keladi. Kallusli hujayralarda uziga xos bo’lgan 
oqsillar paydo bo’ladi va bir vaqtning uzida bargning fotosintez kiluvchi hujayralarida 
Oqsillar mivdori pasayadi. Ikki pallali o’simliklarda didefferensiallashgan genlarni 
repressiya va depressiya jarayonlari nisbatan oson utadi. 
Dedifferensiallashgan xujayrlarni kallus to’qimalar hosil bulishiga olib keluvchi 
tartibsiz ko’payishga utishi bilanbiokimyoviy va sitologik uzgarishlar sodir bo’ladi. 
Zaxiradagi moddalarni ishlatilishi va ixtisoslashgan hujayra organellalarini parchalanishi 
bilan dedifferensiallanish boshlanadi. Dedifferensiyani induksiyasidan 6-12 soat utgandan 
keyin hujayra qobigi g’ovaklashib shishadi, mustakil ribosomalar soni ko’payib, Goldji 
apparati elementlari soni ham oshadi. Bu uzgarishlar bulinishdan oldin boshlanadi. 

---

O’stirishga kuyishdan oldin, eksplantlar hujayrasining metabolizmida uzgarishlar sodir 
bulishini, u esa dedifferensiya yoki travmatik sintez bilan bogliq bulishini xisobga olib 
kuyish zarur. Bunday jarayonlarni ajratish maqsadida eksplantlarni gormonlar 
saklamaydigan muhitda 3-6 sutka davomida preinkubatsiya qilish tavsiya etiladi. 
Kallusli hujayra o’zini rivojlanish sikliga ega bo’lib, har qanday hujayrani rivojlanishini 
kdytaradi: bulinish, chuzilish va differensiya va undan keyin kdrish va hujayrani ulish davri. 
Kallusli differensiyani ikkilamchi deb atasa bo’ladi, ammo uni morfogenez asosida yotuvchi 
hujayralarni ikkilamchi differensiyasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak. 
Kallus hujayralari nobud bo’lib kolmasligi uchun ularning bulinishga bo’lgan 
kobiliyatlarini yukotmasliklari uchun, eksplantlarda paydo bo’lgan birlamchi kallus, 4-6 
xaftadan keyin yangi tayyorlangan ozuqa muhitiga utkazib turiladi. Bu operatsiyani -
passirlash deb ataladi. Uz vaqtida bu jarayon utkazib turilsa, kallus hujayralari un yillab uz 
bulini xususiyatini yukotmasligi mumkin. 
Kallus hujayralarni o’sish chizigi 3.2-rasmdan kurinib turibdiki, S- simon shaklga ega, 
o’sishi besh fazdan iborat: 
> 1—latent yoki lag-faza davrida hujayra soni yoki og’irligi uzgarmaydi. Hujayralar bu 
davrda bulinishga tayyorgarlik kuradilar. 
> 2-faza logariflik yoki eksponensial o’sish fazasi eng ko’p mitodik faollik bilan va kallus 
kulturani massasini oshishi bilan щmda tezlik bilan o’sish kuzatilishi bilan harakterlanadi. 
> 3-faza tugri chizikli (lineyka), bunda hujayralarni o’sish tezligi doimiydir. 
> 4-faza o’sishni sekinlashuv fazasi boshlanadi, bu bosqichda hujayrani miotetik faolligi 
keskin pasayadi. 
> 5-faza o’sish chizigi (statsionar) bir tekis xolatga keladi. Bu davrda hujayralar 
parchalanadi, ammo hujayra sonini oshishi bilan barobarlanishadi; umuman olganda bu 
bosqichda, hujayra massasini kutarilishi nolga teng bo’ladi. Stensionar fazadan keyin 
hujayralarni degradatsiyasi boshlanadi va bu davrda tirik hujayralarni soni va massasi 
tobora kamayib boraveradi.