1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

1) ulken massali yadrolar jen`il massali yadrolardan, ma`selen geliy, ha`m tritiy yadrolarinan payda boladi;
2) Massaliq sani A=200 bolg`an yadrolar massaliq sani juzge jaqin bolg`an ten` bo`lekshelerge bo`linedi. Birinshi suwrettegi grafik tiykarinda a`piwayi bahalaw sanin ko`rsetedi, birinshi usilda ajiralatug`in energiya ha`r bir nuklong`a 4 Mev ke jaqin, ekinshisinde 1 Mev ke jaqin boladi.
Tariyxqa na`zer taslasaq XX-a`sirdin` 40-jillarinda yadrolardin` bo`liniw reaktsiyasi a`melge asirilg`an ha`m onnan shama menen 15 jil keyin yadrolardin` birigiw reaktsiyasi a`melge asirilg`an. Tariyxiy izbe-izlikke a`mel etip, a`dette da`slep uran yadrolardin` bo`liniw reaktsiyasi qarap shig`ildi. Uran yadrolardin` bo`lniwi nemets ilimpazlari O. Gan ha`m F. Shtrassman ta`repinen 1938-jili ashilg`an edi. Olar urandi neytronlar menen bombordirovkalang`anda da`wirli sistema orta bo`legindegi bariy, kripton ha`m basqa elementlerdin` payda bolatug`inlig`in tapti. Biraq bul faktti o`zine neytrondi qosip alg`an uran yadrosinin` bo`liniwi retinde duris tusindiriw angliya fizigi O. Frish ha`m avstriya fizigi A. Mitner ta`repinen 1949 jildin` basinda berildi. Yadroni bo`leklew mumkinligi, awir yadronin` tinishliq massasina bo`liniwinde payda bolatug`in bo`leklerdin` tinishliq massalarinin` qosindisinan ulkenligi menen tusindirledi. Sonin` saldarinan bo`liniwi menen birge o`tetug`in tinishliq massasinin` azayiwina ekvivalent bolg`an energiya bo`linip shig`adi. Bul waqitta toliq massa saqlanadi. Sebebi ulken tezlik penen qozg`aliwshi bo`lekler, olardin` tinishliq massag`a iye boladi. Awir yadrolardin` bo`liniw reaktsiyasi yadrolardi qozdiriw halinda g`ana payda boliwin, bunin` ushin yadroni qandayda bo`lekshe menen atqilawimiz kerek. Bul maqsette neytrondi paydalaniw ne ushin qolayli ekenligin bilip almiz. Neytron elektr zaryadina iye emesligi, onin` yadro ishine kirip bariwin an`satlastiradi, ha`m artiqsha energiya beredi. Ma`selen uran yadrosinin` izotopi uy temperaturasinda neytronlardin` jilliliq qozg`alisinin` ortasha tezligi menen sa`ykes keletug`in (10<sup>5</sup> m/s qa jaqin) neytronlardi jutip, olar ta`sirinde bo`lekshelerge bo`linedi.
1940 jili K.A.Petrjakha`m G. N. Flerovlar uran yadrolarinin` o`z-o`zinen bo`liniwin aniqladi. Bul ha`diyse juda` kem ushirasadi. Bir gramm uranda bir saatta 25 ke jaqin bo`liniw bolip o`tedi. Negizinde, bir gramm uranda N=6,02910<sup>23</sup>/238=2.5910<sup>23</sup> yadro bolg`ani ushin urannin` o`z-o`zinen bo`liniw itimali l=20^-20 saat^-1 ge ten`, yarim idiraw da`wiri bolsa, T_1/2=(1912)/l 6093l »7910⁹ saat =89*10⁵ jilg`a ten` boladi. Urannin` o`z-o`zine bo`liniw itimallig`i juda` kem bolsada urannin` o`z-o`zinen idirawg`a iye boliw qa`siyetinin` o`zi yadro energetikasinda juda` a`hmiyetke iye. Sonin` ushinda uranda ba`rqulla juda az bolsada erkin neytronlar boladi. Olar bo`liniw reaktsiyasin baslap beredi. Uran yadrosi bo`lingende bo`linip shig`atug`in energiyani tikkeley o`lshewler keltirilgen pikirlerdi tastiyqladi ha`m »200 Mev shamani beredi. Sonin` menen birge usi energiyanin` ko`pshilik bo`legi (168 Mev) bo`leklerdin` kinetikaliq energiyasina tuwra keledi.
Yadrolar bo`lingende bo`linip shig`atug`in energiya yadroliq emes, al elektrostatikaliq shig`isqa iye. Bo`leklerge iye bolatug`in ulken kinetikaliq energiya olardag`i kulonliq iyterisiw na`tiyjesinde payda boladi.
Salistsrmali baylanis energiyasi grafigin analizlegende uran yadrosinin` shama menen eki ten` bo`lekke bo`liniwinde ha`r bir nuklon esabinan 1 Mev ke, al ha`r bir yadro esabinan 200 Mev ke jaqin energiya ajiralip shig`adi.
Bul energiyani janilg`i jang`anda ajiralip shig`atug`in energiya menen salistiramiz. 1 kg uran – 235 tin` bo`liniwinde

energiya ajiralip shig`adi.